Dunyo tajribasi: Metroda ayollar uchun alohida vagon ajratish – tegajog‘likka qarshi chora sifatida

Jamoat transportlarida ayollarga nisbatan shilqimlik yoki jinsiy tegajog‘lik harakatlari kuzatilayotgani haqiqat. Masalan, 2021 yilda bir erkak metro vagonida 13 yoshli qizga nojo‘ya harakatlar qilgandi. Yaqinda Toshkent metropolitenida “prank” video olib, notanish qizga shilqimlik qilgani uchun 2 talaba 5 sutkaga qamaldi. Bular jamoatchilikka oshkor bo‘lib qolgan holatlar xolos. Aslida haqiqiy manzara bundan ham yomonroq bo‘lishi mumkin. Chunki xotin-qizlar istihola qilibmi, boshqa sabab bilanmi, tegajog‘lik yoki shilqimlik haqida doim ham xabar qilmaydi va jim ketadi. Shunday holatlarni kamaytirish, oldini olish uchun dunyoning bir nechta davlatlarida poyezdning 1 yoki 2 vagonini faqat ayollar uchun ajratish chorasi ko‘rilgan.

2000ga yaqin erkakning qamoqqa olinishi

Yaponiyaning Tokio va Osaka shaharlari jamoat transporti, ayniqsa, metro tizimi juda yaxshi tashkillashtirilgan. Tokioning o‘zida 1 kunda 8,7 million odam metrodan foydalanadi. Statistikaga ko‘ra, foydalanuvchilarning ortishi metroda jinsiy tegajog‘lik ko‘payishiga olib kelyapti. Shu uchun ham Yaponiyaning asosiy katta shaharlarida ayollar vagoni alohida qilib qo‘yish g‘oyasi paydo bo‘lgan. Yaponiyaning Tokio, Osaka va Nagoya kabi eng katta shaharlari metrolarida tegajog‘lik harakatlari yuzasidan shikoyat oshib ketgani sabab, politsiyachilar metropoliten kompaniyalaridan tezroq biror yechim o‘ylab topishni so‘rashadi. 

Boshida ayol va erkaklarni alohida-alohida vagonlarda tashishga hamma kompaniyalar ham rozi bo‘lmagan. 2004 yilda jinsiy tegajog‘likdan shikoyatlar rekord darajada qayd etilgandan keyin, bu masalani jiddiy o‘ylab ko‘rishadi. Masalan, o‘sha yili teginish yoki boshqacha jinsiy tegajog‘liklardan shikoyat va ularning rasmli dalillari 2201taga yetadi. Bu ko‘rsatkich 1996 yilda 778tani tashkil etgandi. Shikoyatlarning aksar qismi maktab o‘quvchi qizlari tomonidan kelib tushgan bo‘lib, shuning ortidan 1886 ta erkak qamoqqa olinadi. Huquqbuzarlar 14-80 yosh oralig‘idagi erkaklar bo‘lgan.

Bundan tashqari, 20-30 yosh atrofidagi ayollarning 2/3 qismi ham shilqimlikning turli ko‘rinishlaridan jabr chekkan. Aynan shu sabab 2005 yildan boshlab poyezdlarda kunning tig‘iz vaqtlari – ertalabki 6-9 oralig‘i va kechki 5-9 oralig‘ida – ayol va erkaklar alohida vagonlarda harakatlana boshlagan. Vagonning tashqi rangi pushti bo‘lib, bundan faqat ayollar uchun degan ma’no anglashiladi. Hozir ham mamlakatda faqat ayollarni tashiydigan 32ta temiryo‘l kompaniyasining 87ta liniyasi bor.

Albatta, boshida bu tartibga norozi qatlam ham bo‘lgan. Ayrim erkaklar buni diskriminatsiya deb talqin qilishgan bo‘lsa, boshqalari bu islohot aralash vagonlarda odam sonining yana ham ko‘payishiga olib kelganidan yozg‘irgan. Ayrimlar erkak bo‘lgani uchun ularga buzuq tamg‘asi bosilyapti degan fikrni ham aytishgan. Biroq shu islohotdan keyin tegajog‘likdan shikoyatlar keskin qisqargan.

O‘rtadagi 2ta vagon ayollarga

Qohira metrosining barcha poyezdlarida o‘rtadagi ikkita vagon – to‘rtinchi va beshinchi vagonlar va Iskandariyaning barcha tramvaylaridagi eng oldingi vagon ayollar uchun ajratilgan. Shuningdek, Qohira metrosidagi beshinchi vagondan soat 21:00dan keyin aralash foydalansa bo‘ladi. Bu ayollar boshqa vagonda erkaklar boshqa vagonda ketishi shart degan qoida emas, balki vagonlar erkaklar bilan bitta vagonda ketishni istamaydigan ayollar uchun xizmat qiladi. Ya’ni ayollar istagan vaqtida aralash vagonda ketishlari mumkin. Bu siyosat ayollarni erkaklar tomonidan jinsiy tegajog‘likdan himoya qilish uchun joriy etilgan.

O‘ta tig‘iz vaqtlarda ayollarga xizmat ko‘rsatish

Rio de Janeyroda ham jinsiy tajovuzlarning oldini olish uchun 2006 yil aprelida ayollar uchun alohida vagon joriy qilingan. 6ta vagondan iborat poyezdning 1ta vagoni pushti rangda qilinib, u dushanbadan jumagacha o‘ta tiqilinch soatlarda – ertalab 6-9 va kechki 17:00dan 20:00gacha faqat ayollarni tashiydi. Erkaklar maxsus vagonga o‘tirishlariga yo‘l qo‘ymaslik uchun metropolitenda politsiya nazorati o‘rnatilgan va maxsus vagonlarga chiqish joyida polda faqat ayollar uchun mo‘ljallangan vagon ekanini ko‘rsatuvchi belgi turadi. 

Shunga o‘xshash tartib San-Paulu metrosida 1995 yil oktyabridan 1997 yil sentabrigacha ham davom etadi. Ammo metropoliten er-xotinlarning ba’zi shikoyatlaridan keyin bu tartibni to‘xtatishga qaror qiladi.

Ayollar va bolalar uchun 3ta vagon

Meksika poytaxtida har kuni sodir bo‘ladigan shilqimlik, o‘g‘irlik va ayollarni o‘ldirishning oldini olish uchun poyezdning birinchi vagonlarini faqat ayollar uchun ajratishgan. Bunday vagonlarning kirish joyiga pushti stikerlar yopishtirilgan bo‘lib, bu faqat ayollar kirishi mumkinligini anglatadi. Stikerlarga “Bu vagon dushanbadan yakshanbagacha har doim faqat ayollarga xizmat qiladi”, deb yozilgan. Yozuvning yonida 12 yoshgacha bo‘lgan qo‘shimcha yozuv bilan ayol va bolalarning piktogrammalari joylashtirilgan. Shunday qilib poyezdda ayollar va bolalar uchun jami uchta vagon ajratilgan.

Hindistonda holat qanday?

Hindistonda uzoq masofaga boradigan poyezdlarning deyarli hammasida ayollar uchun alohida vagonlar bor. Mumbayda esa barcha shahar atrofi poyezdlarida faqat ayollar uchun mo‘ljallangan kupelar bo‘lib, ularga maktab yoshidagi bolalar ham kirishi mumkin. Ikkita vagon ayollar uchun kuniga 24 soat xizmat qilsa, yana bittasi tiqilinch soatlardagina ayollarni tashiydi.

2000-yillarda sayohat qilish kerak bo‘lgan ayollar soni ikki baravar ko‘payganligi sababli, bunday xizmatlarga talab juda kuchaygan. Ko‘pgina temiryo‘l xizmatlari faqat ayollar uchun mo‘ljallangan vagonlarni taklif qiladi. Masalan, Mumbay va Dehli metrosida ham shunday tartib amal qiladi.

Indoneziya va Germaniyada o‘zini oqlamagan vagonlar

Indoneziya temiryo‘l kompaniyasi PT Kereta Api 2010 yil avgust oyidan boshlab ba’zi shaharlararo poyezdlarda faqat ayollar uchun vagonlarni joriy qildi. Bu jinsiy tegajog‘lik haqidagi shikoyatlarning ko‘paygani fonida yuz beradi.

Ayollar vagonlari pushti yoki binafsha rangda bo‘lib, poyezdning boshi va oxiridagi vagonlar ayollar uchun ajratilgan bo‘lgan. Lekin tashabbus ma’lum vaqtdan keyin bekor qilingan. Chunki kunning o‘ta tiqilinch soatlarida aralash vagonlar haddan ortiq tirband bo‘lib, ayollar vagonlari nisbatan bo‘shab qolgan.

Bunday tajriba 2016 yilda Germaniyaning Leypsig-Xemnits mintaqaviy poyezdida ham joriy etilgan edi. Bu tartibga yo‘lovchilarning munosabatlari turlicha bo‘lgan. Ba’zilar ayollar o‘zlarini xavfsizroq his qilishlari uchun bu chorani olqishlagan bo‘lsa, boshqalar bunga jinslarni ajratish va «qoloq yechim» sifatida qarashgan. Keyin Germaniya ham bu tartibdan voz kechgan.

Eron va Birlashgan Arab Amirliklaridagi tartib

Bugungi kunda Eron poytaxti Tehron va Mashhad shahrida faqat ayollarga mo‘ljallangan yengil avtomobillar mavjud. Bundan tashqari, har bir poyezdning old va orqa vagonlari faqat ayollar chiqishi uchun ajratilgan.

Dubay metro tizimidagi har bir poyezdda faqat ayollar va bolalar uchun ish kunlari soat 7:00 dan 9:00 gacha va 17:00 dan 20:00 gacha bo‘lgan maxsus vagon ajratilgan. Bu vaqtlarda vagonga kirgan erkaklar 100 BAA dirhami (27,25 AQSh dollari) miqdorida jarimaga tortiladi.

Zuhra Abduhalimova tayyorladi