«Qon sachramagan faqat quyosh qoladi». «O‘ldir – o‘ldirma» hikoyasi haqida

Iqtibos: O‘lish sening irodangga bog‘liq emas. Hech kim o‘lishni istamaydi va hech zot aynan uning o‘zi o‘ldirilishini bilmaydi. O‘ldirish – irodaga bog‘liq, urushda esa – majburiy, shart qo‘yilgan ish. Lekin o‘zingga o‘zing qanday aytasan: o‘ldiraymi, o‘ldirmaymi?

Insoniyat ikki yirik Jahon urushini boshdan kechirdi. Bu urushlar qancha kulfat, musibat, azob keltirib chiqargani barchaga ayon. Aslida har qanday urushning foydalisi bo‘lmaydi. Chunki urushlar jaholat, adovat, razolat singari chirkin sabablar orqali kelib chiqadi.

Urushga borgan odam kimnidir qonini to‘kishga, o‘ldirishga majbur. O‘ldirmasa, o‘zini o‘ldirishadi. O‘ldirsa, o‘zligidagi toza ruhi bulg‘anadi, “men”i o‘ladi, qo‘li qonga bulg‘anadi. Har ikki yo‘lda ham yutqizig‘i muqarrar. Xo‘sh nima qilish lozim? Chingiz Aytmatovning «Qulayotgan tog‘lar» asariga epilog shaklida berilgan «O‘ldir – o‘ldirma» hikoyasi qahramoni Sergiy ham ayni shunday arosat yo‘lda, o‘yda qoldi. Urushga ketarkan, o‘ldirsammi, o‘ldirmasammi, deya ikkilanib borardi...

Syujyet:

19 yoshli Sergiy urushga otlandi. Bir qancha oy harbiy mashqlar bilan ovora bo‘lgan yigitga opasidan xat keladi. Xatda uning dilini xira qiladigan xabar yozilgandi: Natashka o‘zidan ancha katta bo‘lgan erkakka turmushga chiqqandi. Bundan yigitning ko‘ngli g‘ashlandi. Garchi qiz bilan o‘rtalarida tayinli biror gap o‘tmagan bo‘lsa-da, uning tuyg‘ulari Natashkaga nisbatan juda beg‘ubor va samimiy edi.

Natasha bilan Sergiy bir sinfda o‘qirdi. Yigit ko‘pdan bu qizga nisbatan o‘zida iliqlik sezib yurardi. Bu iliqlik maktab kechasidagi bayramdan, birga raqs tushib, suhbatlashganlaridan so‘ng alanga olgandi. Natashaning o‘zi Sergiyni raqsga taklif qildi va: 

– Men senga yoqaman. Menga erishishni orzu qilasan. Bilsang, men ham senga befarq emasman, – deb aytadi. Bundan esa yigitning boshi osmonga yetadi. Ammo ularning munosabati shu suhbat bilan kifoyalanadi. Ya’ni keyin ular qaytib tuzuk-quruq so‘zlashmaydi. Orada Sergiy urushga ketadigan bo‘lib qoldi. Bu xabarni yuragi xapqirib seviklisiga aytganda, qiz buni sovuqqongina qabul qildi. Shu bilan ular ayriladi. 

Yo‘lga hozirlanarkan onasi tinmay urushda qon to‘kma, hech kimni o‘ldirma deya tayinlardi. Buni eshitib otasining fig‘oni falakka chiqardi. Urushda odam o‘ldirmasa uni o‘ldirishlarini, busiz imkoni yo‘qligini tushuntirardi. Ota ham Birinchi jahon urushida qatnashgan bo‘lib, ko‘plab qirg‘inlarni ko‘rgan, odam o‘ldirgan, diydasi qotgan tajribali sobiq askar edi.

Poyezd kutib safda turgan Sergiyning yoniga lo‘li xotin keladi. Shuncha yigitlar qolib aynan Sergiyga fol ochishni istaydi. Qo‘yarda qo‘ymay kaftini ochib fol ko‘ra boshlaydi.

– Yomon urush bo‘ladi, ko‘z ko‘rmagan, quloq eshitmagan. Qon sachramagan faqat quyosh qoladi. Chavandozsiz qolgan ot qochib ketadi. Sen oppoq qog‘ozdek tozasan. Sen o‘lmaysan, – deya bashorat qiladi. 

Sergiy poyezdda ketarkan ota-onasining, lo‘li ayolning gaplarini birma-bir mushohada qilib borardi. Otasining aytgani to‘g‘ri. Ammo onasining deganlarini ham noto‘g‘ri deb bo‘lmasdi. Nima qilish kerak?..

Tahlil:

«Qon sachramagan faqat quyosh qoladi. Chavandozsiz qolgan ot qochib ketadi», qanchalar dahshatli bashorat, qanchalar dahshatli tasvir. Ammo bu haqiqat. Tomonlar bir-birining qonini to‘kib shodlanadi. Mag‘lub etib ruhlanadi, yakson qilib g‘ururlanadi. Lekin borgan sari o‘z qalblaridagi ezgulikni, samimiyatni, poklikni mahv etayotganliklarini sezishmaydi. Qahrlari qattiqlashib borayotganini, yuraklari qorayayotganini his qilishmaydi. 

Necha-necha navqiron yigitlar, Sergiy singari 18-19 yoshli o‘smirlar 2-3 yil urushda yurib “keksayib” qaytishadi. Hikoyada ham bekorga lo‘li ayol unga oppoq qog‘ozsan demadi. Urushdan qaytishda bu oq qog‘oz qay darajada qorayib ketishi Yaratgangagina ayon. Uning hozir qalbi sof, tuyg‘ulari samimiy, bolalik beg‘uborligi yo‘qolmagan. Natasha bilan sodir bo‘lgan arzimas dilxiralikdan boshqa g‘am-anduh ko‘rmagan. Dunyoga sodda samimiylik bilan boqadi. 

Shunday yigit birdan urush maydoniga tushib qolsa, sochilib yotgan qo‘l-oyoqlar, uzilgan kallalar, bombadan parchalanib ketgan tanalar, o‘qqa uchgan norg‘ul gavdalaru dushmanga qahr bilan boqib turgan olovli ko‘zlarni ko‘rib qay ahvolga tusharkan? Uning hayot haqidagi shirin tasavvurlari bir zumda barbod bo‘lmaydimi?

Onasi hech kimning qonini to‘kma degandi. Bu maydonda qon to‘kishdan qochiladigan birdan bir imkon o‘lim ekan. Chunki o‘q uzmasang, senga uzishadi. Dushmanning ko‘ksini yormasang senikini yorishadi. 

Dushman? Aslida o‘sha dushman askar ham buyruqni bajarayotgan oddiy odam emasmi? U ham xuddi Sergiy singari chizib qo‘ygan yo‘ldan yurayotgan, nega qatliom bo‘layotganini tuzuk-quruq tushunmayotgan, «vatan uchun, yurt uchun» singari balandparvoz shiorlarga ishongan oddiy banda emasmi? Nahot vatanga minglab fuqarolarning jon berishi, majruh bo‘lishi kerak bo‘lsa? Nahot vatan uchun millionlab fuqarolarining yetim qolishi shunchalik zarur? Ammo bu haqida o‘sha vaqt hech kim fikr yuritib ko‘rmaydi. Aslida urushboshilarning qursog‘ini to‘ldirish, xazinasini toshirish uchun qurbon bo‘lishayotganini anglashmaydi.

Nomi o‘chkur urush insonlar taqdirini naqadar o‘zgartirib yuborishini, millionlab insonlar hayotida qora iz qoldirishini tasavvur qilish qiyin. Bu ahmoqona o‘yin qanchalab mitti ko‘zlarning qayta ochilmas bo‘lib yumilishiga, qanchalab ayollarning shamdek so‘nishiga, qanchalab norg‘ul erkaklarning tutdek to‘kilishiga sababchi bo‘lmaydi deysiz. Tinchlikdan ortiq bebaho ne’mat yo‘q. Butun olamga toj qilib yaratilgan Hazrati inson aslida dunyoda tinchlikni ta’minlashi, xunrezliklarga qarshi borishi, tabiatni asrashi lozim…

Gulasal Qodirova, kitobxon

Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.