«Ўнг юзингизга урганда, чапини тутиб бермаслик керак» – жим туриш ва адвокат талаб қилиш ҳуқуқи ҳақида

Kun.uz ЖИБ Чилонзор туман суди судяси Сарвар Мамадиев, Инсон ҳуқуқлари фаоли Абдураҳмон Ташанов ва адвокат Абдумалик Абдуллаев иштирокида маъмурий ҳуқуқбузарлик учун жазо тайинлаш мавзусида интервю ташкил қилган эди. Суҳбат давомида судларда адвокат иштироки ва ҳимоя ҳуқуқи ҳақида ҳам сўз юритилди.

– Маъмурий ҳуқуқбузарлик ишлари кўриладиган судларда адвокатларнинг иштироки шарт эмас. Шу сабабли, кўпинча ўн беш суткага қамалаётганларнинг кўпчилиги адвокатсиз суд жараёнида қатнашади. Унга чиқарилган қарор кейинроқ жамоатчиликка маълум бўлгач, шов-шувларга сабаб бўлади. Нега маъмурий ишларда адвокатларнинг иштироки шарт эмас?

Абдумалик Абдуллаев, адвокат:

– «Давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш тўғрисида»ги қонун бор. Шу ерда, кимлар давлат ҳисобидан юридик ёрдам олиши мумкинлиги аниқ ёзилган. Яъни маъмурий қамоқ жазоси назарда тутилган ҳуқуқбузарлик ишлари бўйича жавобгарликка тортилаётган шахс, агар кам таъминланган бўлса. Қонунга кўра, адвокат хизматидан фойдаланишни илтимос қилиши мумкин ва белгиланган тартиб реестрдан адвокат ажратилади.

Бу ерда қонун нормасида маъмурий жавобгарликка тортилаётган шахснинг илтимосига кўра адвокат ажратилади, дейиляпти. Лекин жалб қилиш масаласида бўшлиқ мавжуд. У адвокатни илтимос қилиши учун унга ҳуқуқларини тушунтириш керак. МЖтКнинг 294-моддасига кўра, унга адвокат хизматидан фойдаланиш ҳуқуқи тушунтирилиши шарт. Маъмурий ҳуқуқбузарликка оид баённома расмийлаштирилганда ҳам, ҳуқуқлари ва мажбуриятлари тўлиқ, ҳар бири синчиклаб тушунтирилиши керак. Лекин баённомага эътибор қилсангиз, унда фуқарога ҳуқуқлари ва тушунтирилганини кўрмаймиз. Шунинг учун баъзи инсонлар ҳуқуқ ва мажбуриятларини билмай, адвокат хизматидан фойдаланишини ҳам билмай қолиб кетмоқда.

Демак қонунга таянилса, маъмурий ишларда давлат адвокатларининг иштироки шарт бўлиши учун ўша шахснинг илтимоси, кам таъминланган бўлиши ва ҳуқуқбузарлик санкциясида маъмурий қамоқ назарда тутилган бўлиши керак. Бу ерда энг муҳим нуқта давлат ҳокимият вакили билан маъмурий жавобгарликка тортилиши мумкин бўлган инсон ўртасидаги муносабатда унинг ҳуқуқлари тушунтирилиши керак. Агар ҳуқуқлар тушунтирилган бўлса, адвокатни ёллаш масаласи унинг ихтиёрида қолади.

Сарвар Мамадиев, ЖИБ Чилонзор тумани суди судяси:

– Маъмурий ҳуқуқбузарликка оид ишлар келиб тушиб, маъмурий қамоқ қўлланаётган ҳолатларда ҳар доим ҳам давлат бир тараф бўлмайди. Иккинчи томонда аризачи – фуқаро ҳам бўлиши мумкин. Агар ўша шахсга ҳуқуқий ҳимоя олмоқчи бўлса, мен ўша ишни тўхтатаман. Ҳимоячи келиб, материал билан танишиб, шахсга ҳуқуқий ёрдам беришга тайёрлигини айтгандан сўнг ишни кўриб чиқамиз.

Қонунчиликка кўра, маъмурий қамоқ қўлланиши мумкин бўлган ишлар бир суткада кўриб чиқилиши керак. Чунки у ушланиб турилибди, уни ўн кунлаб кўролмаймиз. Агар унинг айби бўлмаса, қўйиб юборилиши керак, жамиятдан ажратиб туриш энг оғир чора ҳисобланади.

Иккинчиси, адвокат иштироки шартми, деган саволга жавобни Жиноят процессуал кодексида топамиз. ЖПКда аниқ саналган 9 та ҳолатда адвокат иштироки шарт, деб белгиланган. Улардан тўртта ҳолатда ҳимоячидан воз кечилса ҳам, судя ёки прокурор ҳимоячи қатнашади, дейиши мумкин. Қонунчилигимиз, хусусан ЖПКда шахсга нисбатан қамоқ эҳтиёт чораси қўлланаётган ҳолларда адвокат иштироки шартлиги белгилаб қўйилган. Бу маъмурий жавобгарлик кодексига ҳам татбиқ этилиши керак. Агар маъмурий ҳуқуқбузарликка доир ишларда жазо қамоқ билан боғлиқ бўлса, профессионал ҳимоячининг иштироки шарт, деб белгилаб қўйишимиз керак. Судя сифатида айтаман, адвокат иштирок этадиган ишларни кўриш осонроқ бўлади. У суд жараёнида ҳар икки томоннинг важларини тарозига қўйиб кўриш ва адолатли қарор қабул қилишга ёрдам беради.

Абдумалик Абдуллаев:

– 2025 йил 1 январдан давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатадиган адвокатлар реестри шакллантирилди ва ҳозир 1 мингдан ортиқ адвокатлар реестрга кирди. Энди мана шу реестрдаги адвокатларгина давлат ҳисобидан иштирок этиши мумкин бўлади. Бу шуни англатадики, суд ёки тергов жараёнларида доимий қатнашадиган адвокатлар аввалдан давлат томонидан танланган бўлади. Агар судя ёки терговчи ўзининг «навбатчи» адвокатларини жалб қиладиган бўлса, ўша адвокатлар давлат ҳисобидан пул ололмайди. Бундан ташқари, тергов ҳаракатларида бу қонун талаби бузилгани учун «далилларни тўплаш жараёнидаги қонун талаблари бузилгани» важи билан «далилларни номақбул» деб топиш масаласи ҳам кўрилиши мумкин.

– Умуман олганда, маъмурий суд ишларини кўришда суднинг иш вақти ҳам ҳисобга олинадими? Бундан ташқари, ҳуқуқбузар деб топилган шахснинг яқинларига ёки қонуний вакилига хабар бериш мажбуриятлари борми?

Сарвар Мамадиев, судя:

– Маъмурий ҳуқуқбузарлик ишига доир материал келиб тушганда, агар унинг санкциясида қамоқ жазоси бўладиган бўлса, бу материални 24 соат ичида кўриб чиқишимиз шарт. Энди бу таҳлил қилиняптими десак, ҳа. Масалан, 2025 йил 1 январдан бошлаб президент фармонига асосан маъмурий ҳуқуқбузарликларни кўрадиган судялар алоҳида ажратилди. Илгари жиноят ишларини кўраётган судялар ҳам маъмурий ишларни кўрар эди, ҳам қамоққа олиш санкциясини ёки шахснинг конституциявий ҳуқуқларини чекловчи масалалардаги прокурорнинг илтимосини кўриб чиқарди. Ҳозир алоҳида шунга ёндашув бўлди. Тергов судялари жорий қилинди.

Буни қандай тушунтириш мумкин. Тасаввур қилинг, қўлингизда бир нечта оғир ва ўта оғир жиноят ишларини муҳокама қилиб чиққанингизда сизга маъмурий материал келади. Ўзингизни қандай ҳис қиласиз? Мисол учун, Алишер Навоийнинг «Хамса»сини ўқиб туриб, кейин бир янги ёзувчининг ўн беш варақли ҳикоясини ўқиётган одам қандай эътибор бериши мумкин? Бу нарсалар ҳам раҳбарият томонидан эътиборга олинган, менимча.

Маъмурий ҳуқуқбузарлик ишларини кўриш вақти борасида. Судянинг иш вақти тугаганидан сўнг, агар бир шахс 24 соатдан ортиқ ушлаб тура олмаса, судя бу ҳолатни 24 соат ичида кўриб чиқиши лозим. Судя бу ҳолатда чақиртирилади, агар уни ушлаб туриш муддати 24 соатдан ошиб кетса, мен эртага кўраман, демайди. Ўша вақтнинг ўзида кўриб чиқади. Материал келиб тушганидан кейин дарҳол кўрилади. Ўн беш кунлик қамоқ тайинлаш тўғрисида қарор – шунга асос бўлса, шахс ўша қилмишини жамиятдаги хавфлигига қараб, қонунда белгиланган жазо талабларига тўғри келса қарор қабул қилинади. Бу «олиб келди, 15 суткага тиқворди», дегани эмас.

Вазифамиз фақат жазолаш эмас, жамиятнинг ҳуқуқий онгини ва маданиятини кўтариш ҳамдир. Миранда қонуни бор (Ўзбекистон Конституциясининг 28-моддаси) – жим туриш ҳуқуқи, агар ўзи шу ҳуқуқини билмаса, ҳаммасини гапириб қўйса, энг зўр адвокат келганда ҳам ҳеч нима қилолмайди. Адвокат олиш ҳуқуқини эса ўзи жаримаси 375 минг сўмлик ишга – катта пул тўлаб, шартнома қилиб адвокат олиб юраман, деб ўйлаши мумкин. Лекин ўнг юзингизга урганда, чап юзингни тутиб бермаслик керак. Сиз ҳам ўзингизни ҳимоя қилишингиз керак. Ҳаддини жойига қўйиб қўйиш керак, ҳуқуқшуносликда «хўп» деб қўяверадиган гап бўлмайди.

Судларда маъмурий ҳуқуқбузарлик бўйича қарор чиқарилгандан сўнг яқинларига хабар бериш мажбурияти бор. Хабарнома юборилади ёки телефон орқали хабарнома берилиши шарт, чунки у шахс қаердалигини яқинлари билиши шарт. Ички ишлар органлари хабар бермайди, лекин фуқаро ушланган вақтда унга телефон орқали ўз яқинларини огоҳлантиришга имкон бериши керак.

Тўлиқ интервю билан юқоридаги видео орқали танишиб чиқишингиз мумкин.

Фаррух Абсаттаров суҳбатлашди.