Koronavirus, charter reyslar va patent – Rossiyadagi o‘zbekistonliklarni qiziqtirayotgan savollar yuzasidan huquqshunoslar bilan suhbat

Kun.uz muxbiri tahririyat manziliga yuborilayotgan eng ko‘p savollar yuzasidan Rossiyada yuristlik faoliyatini olib borayotgan mutaxassislar – Botirjon Shermuhammad va Ilgiza Yaxshiboyeva bilan suhbatlashdi.

— Rossiyada virus bilan zararlanish holatlari oxirgi vaqtda keskin oshib ketdi? U yerda qaysi tizim xato ishlayapti, deb o‘ylaysizlar?

Botirjon Shermuhammad:

Umuman olganda, biron tizim xato ishlayapti, demagan bo‘lardim. AQShda ham zararlanganlar soni 1 mln.dan oshdi. Bu AQShning sog‘liqni saqlash tizimi yomon ishlayapti degani emas. Faqatgina u yerda ko‘proq tekshiruv bo‘lyapti, ko‘proq test qilinyapti. O‘lim holatlarini ko‘radigan bo‘lsak, Rossiyada ancha past. Kasallanganlar ko‘p bo‘lsa ham, o‘lim holatlari kamroq. Bugungi kun holatiga 198 mingdan ortdi Rossiyada. Kechaning o‘zida 11 ming odam zararlangani aniqlangan. Lekin o‘lim holatlari 2 mingga yaqin. Rossiya katta davlat. Tushunishim bo‘yicha, avvalida ular shoshilmasdan harakat qilishdi. Yevropaga borganlar ko‘p bo‘lgan ekan. Ko‘pchilik Italiyaga borgan, Yevropada bo‘lib qaytishganini eshitdik. Bu yerda sekin-astalik bilan choralarni ko‘rish boshlandi. Birdaniga keskin choralar ko‘rilmadi. Hozirgacha niqob taqish kabi masalalar endi ko‘rib chiqilyapti. Bundan tashqari, Rossiya aholisining o‘zida ham bunga nisbatan mas'uliyatsizlik bor. Bunga ishonqiramay qarayotganlar ko‘proq. Jamoat transportida e'tiborsizlik bilan yurganlar bor. Moskva hukumati ruxsatnoma bilan ko‘chaga chiqishni tashkil qilgandan keyin birdaniga ko‘chaga chiqqan odamlar soni ko‘payib ketdi. Ya'ni kerak bo‘lsa-bo‘lmasa, ruxsatnomani olib, ko‘chaga chiqib aylanib yuribdi. Fuqarolarning o‘zlarida ham mas'uliyat sustroq desak bo‘ladi.

Ilgiza Yaxshiboyeva:

Rossiyada kasallanish holatlarining ko‘payishi sababi, birinchi navbatda, koronavirusga oddiy gripp – O‘RVI singari munosabat bildirishyapti.

— Aytishlaricha, koronavirus bilan zararlanganlar orasida o‘zbekistonliklar ham ko‘pchilikni tashkil qiladi. Bu bo‘yicha aniq raqamlar bormi?

Botirjon Shermuhammad:

Hozirgi kunda aniq ma'lumot yo‘q. Hech kimda yo‘q, tushunishim bo‘yicha. Men ko‘pchilik deb aytmagan bo‘lardim. Bizning koll-markazimiz aprel boshida tashkil qilingan bo‘lsa, shu paytgacha 618dan ortiq murojaat kelgan. Shundan faqat 209ta murojaat o‘zbekzabon shaxslar tomonidan qilingan.

Ilgiza Yaxshiboyeva:

Statistikani ko‘radigan bo‘lsak, men Sankt-Peterburg shahridagi O‘zbekiston elchixonasi bilan hamkorlikda ishlab kelaman. Fuqarolarimizning barchasi haqida ham ma'lumot yo‘q. Shaxsiy raqamimga va koll-sentrga murojaat qiladiganlarning ko‘pchiligi xususiy klinikaga borib, koronavirus borligini bilganlaridan so‘ng o‘zlarini yashirishga harakat qilishgan. O‘zlariga tibbiy xizmat olishga qo‘rqishadi. Shunday holatlar ham bo‘lgan. Mening yosh bolam bor, turmush o‘rtog‘im shu yerda, bizni deportatsiya qilishadi. Yo‘q, bunaqa fikrlar noto‘g‘ri. Bu haqida hech qanday statistika yo‘q. Rossiya hukumati COVID-19’ga chalingan bironta shaxsni deportatsiya qilmaydi, mamlakat hududidan chiqarib yubormaydi.

— Yaqinda saytimiz orqali asli samarqandlik bo‘lgan migrant yigit bilan gaplashdik. U ham Rossiyada virus yuqtirgan. Uning aytishicha, rossiyalik fuqarolar va chet el fuqarolarini davolashda ikki xil munosabat ko‘zga tashlanadi. Haqiqatda holat qanday, nahotki, Rossiyada bemorlarga ikki xil qarash mavjud bo‘lsa?

Botirjon Shermuhammad:

Alisher Navoiy asaridagi “Fil va ko‘rlar” degan holatga o‘xshash vaziyat bo‘lyapti. Ya'ni oddiy fuqarolarimiz aloqada bo‘lgan bo‘lsa, bir necha holatni ko‘rgan bo‘lishi mumkin. Lekin bizga o‘xshagan yuristlar, ko‘pchilik migrantlar bilan ishlab turgan, koll-markazda ishlayotgan operatorlar butun Rossiyadan bo‘layotgan murojaatlar bilan ishlashyapti. Vrachlar bilan aloqada bo‘lishni ko‘rib borishyapti. Ya'ni holatlar bir tomonlama yoritiladigan emas. Rossiyada, har qanday joyda bo‘lgani singari o‘zining fuqarosiga munosabat sal boshqacharoq bo‘lishi mumkin. Shunga o‘xshash xususiy holatlar bo‘lishi mumkin. Lekin umuman olganda, chet el fuqarolariga qaramayapti, tashlab qo‘yyapti, degan gap noto‘g‘ri bo‘lardi. Chunki o‘zimiz shaxsan tibbiy yordam chaqirib berganmiz, shifoxonada davolanib turgan o‘zbekistonliklarni bilamiz. Bu narsa tizimli kuzatilayotgan bo‘lsa, biz bilgan holatlar ham bo‘lmasligi kerak edi.

— Ma'lumotlar markazi haqida gapirdingiz, bu markaz haqida qo‘shimcha ma'lumot bera olasizlarmi?

Ilgiza Yaxshiboyeva:

Koll-markazga murojaat qiladigan muhojirlar aniq tushunishi kerak – qayerning fuqarosi bo‘lishidan qat'iy nazar, bizning o‘z shifoxonamiz yo‘q. Biz bevosita shifoxonaga joylashtirish, tez tibbiy yordam ko‘rsatish va koronavirusga chalinganlarga oziq-ovqat, dori-darmon masalasida yordam ko‘rsatishimiz mumkin.Biz moddiy yordam ko‘rsatmaymiz, uy bilan ta'minlamaymiz, bizda shaxsiy shifoxona yo‘q. Koll-markazga telefon qilib, o‘zbeklar shifoxonasiga bizni olib keting, deyishadi. Yo‘q, bunday shifoxona mavjud emas.

Botirjon Shermuhammad:

Aprel oyi boshida Moskvadagi O‘zbekiston tashqi mehnat migratsiyasi agentligi vakolatxonasi boshlig‘i Saidno‘'mon Mansurov tomonidan shunday tashabbus bo‘ldi. Ya'ni kasallikka chalingan o‘zbekistonliklarda muammo bo‘lishi mumkin, ularga yordam beradigan markaz qilaylik, degan gap bo‘ldi. Yuristlar, jurnalistlar, jamoatchilik vakillari, vrachlar birgalashib, jamoat kengashi tuzildi. Uning qoshida 4 tilda ishlaydigan koll-markaz qilish fikriga kelindi. O‘zbek, qirg‘iz, tojik va rus tillarida 5 nafar operator ko‘ngillilik asosida, hech qanday moddiy manfaatsiz ishlashyapti. Bizga bir qancha jamoatchilik fondlari va ko‘ngillilar yordam berishyapti. Markazga qo‘ng‘iroq qiladiganlar koronavirusga chalinganlar yoki bemor bilan aloqada bo‘lganlar bo‘lishi kerak. Bir joyda yashab yurganlar ham 14 kun davomida ko‘chaga chiqmasligi kerak. Agar shunga rozi bo‘lsa, biz tomonimizdan ularga oziq-ovqat mahsulotlari yetkazib berilyapti. 14 kunga yetadigan standart to‘plam yetkazib berilyapti. Kerak bo‘lganda, dori-darmonni ham yetkazib berishga harakat qilyapmiz. Bu narsa asosan hozirgi kunda Moskva shahri, Moskva viloyatida amalga oshirilyapti. Rossiya juda katta davlat, boshqa hududlarda ham bu ish tashkil qilinsa, yaxshi bo‘lardi.

Markazimiz bilan quyidagi aloqa raqamlari orqali bog‘lanish mumkin: +79035618585

Ilgiza Yaxshiboyeva:

Biz nafaqat Moskva va Sankt-Peterburg shahrida tibbiy yordam mashinalarini chaqirib beryapmiz, balki Rossiyaning boshqa hududlaridan ham qo‘ng‘iroqlar bo‘ladi. Bu borada ham yordam ko‘rsatish kuchiga egamiz.

— Rossiyadagi o‘zbekistonliklarning ba'zilari bilan gaplashib chiqdim. Ularning juda ko‘pi charter reyslarning qachon bo‘lishi, tezroq ortga qaytish bo‘yicha savol berishyapti.

Botirjon Shermuhammad:

Rossiyada 2 mln.dan ortiq O‘zbekiston fuqarosi bor. Charter reys Rossiyadan ketishning yechimi emas. Chunki bitta samolyotga 250ta odam sig‘adi. Ketmoqchi bo‘lib yozilganlarning o‘zi hozirgacha 10 mingdan oshib ketgan. Yozilganlarning o‘zini olib chiqib ketish uchun ham juda ko‘p miqdorda reys qo‘yishga to‘g‘ri keladi. Ko‘pchilik baribir keta olmaydi. Menga telefon qilishganida aytaman – bugun ro‘yxatga yozilgan taqdiringizda ham, sizning navbatingiz qachon kelishi noma'lum. Navbat kelguncha, yo‘llar ochilib, hamma narsa iziga tushib ketishi ham mumkin. Nafaqat samolyot, temiryo‘l va boshqalarni yo‘lga qo‘yganda ham qisqa muddat ichida barcha o‘zbekistonliklarni olib chiqib ketishning imkoni yo‘q. Shuni ham tushunish kerakki, birinchi navbatda, haqiqatan ham muhtojlar, kasallar, yosh bolalilar, keksalar ketishi kerak. Sal qiynalgani uchun ham, sherigi ketayotgani uchun ham odamlar ketmoqchi bo‘lyapti. Favqulodda vaziyatni tushunib, muhtojlarga ko‘proq yo‘l berishimiz kerak. Oddiy holatdagi odam imkon qadar shu yerda kutishi kerak. Bundan tashqari, biz ozgina mas'uliyat his qilishimiz kerak. 200 mingga yaqin kasallik chiqib turgan Rossiyadan O‘zbekistonga borishimiz o‘z sog‘ligimiz uchun xavfli, yo‘lda bizga ham kasallik yuqishi mumkin. Kasallikni o‘zimiz ham O‘zbekistonga olib borishimiz mumkin. O‘zbekistonda yaqin orada kasallik tugab qolsa kerak. Kasallik kamayib turgan paytda, yana tarqatishga sababchi bo‘lib qolish to‘g‘ri emas.

— Rossiyada patent to‘lovi pandemiya tufayli vaqtincha bekor qilindi. Bu juda ko‘p vatandoshlarni xursand qilgani rost. Patent to‘lovi hamma uchun bekor qilinmagan, to‘lov olishda davom etilayotgan holatlar bor, degan murojaatlar ham bizga yetib kelmoqda. Aslida vaziyat qanday?

Botirjon Shermuhammad:

Bu tushunmovchilik holatida eng katta muammo prezident farmoniga borib taqaladi. Prezident farmonida muddati 15 iyundan keyin tugayotgan bo‘lsa, shularning muddati 15 kunga cho‘zilishi bo‘yicha ruxsat berilgan. Lekin bunda bir narsa hisobga olinmagan, patent boshqa hujjatlarga o‘xshamaydi. Hech qaysi hujjatning muddati har oy to‘lanadigan to‘lovga bog‘liq emas. Prezident farmonida patent masalasi alohida bandda tushuntirilishi kerak edi. Shundan kelib chiqib, yuristlar orasida ham bahslar bo‘ldi. Boshida patent muddati tugagandan keyin 15 kun davomida to‘lash kerak emasligini tushundik. Ichki ishlar vazirligi saytida bu haqida bir necha marotaba aytildi. 15 iyundan keyin to‘lov qilinmasligi aytildi. Ammo shundan keyin ham turli mazmundagi videolar chiqdi. Bir necha nafar fuqaro Ichki ishlar vazirligiga xat yozib, shu savollarni bergan va aniq javoblarni olgan. Bu javoblar faqat savol yo‘llaganlarga bog‘liq, boshqalarga ta'sir ko‘rsatmaydi, degan gaplarni ham aytishadi.

Ilgiza Yaxshiboyeva:

Pandemiyaga qaramay patent to‘lovini olib borayotgan fuqarolar hech narsadan qo‘rqmasligi mumkin. 15 iyundan bu sanalar cho‘ziladi va rasmiy tarzda davlat korxonalari, MChJ yoki YoAJlarda shaxsan o‘zlari mehnat shartnomasi asosida ishlab kelayotgan fuqarolar patent to‘lovini yil oxirida qaytarib olishi imkoniyati bor. Shifoxona, avtopark, maktab va bog‘chalarda ham ko‘p migrantlarimiz ish faoliyatini olib boradi. Yil yakunida ish beruvchi pantent to‘lovini to‘lab borgani sabab bularga patent to‘lovi avans hisoblangani uchun bu soliq hisoblanadi. O‘sha to‘lovlarni olib borgani uchun qaytarib beriladi. Patent to‘lovini to‘lab borayotgan va rasmiy tarzda ish olib borayotgan migrantlar xavotirga tushishmasin.

— Patent uchun to‘lov qilgan bo‘lsa, uni yil oxirida qaytarib olishi mumkinmi?

Ilgiza Yaxshiboyeva:

Ha, uni yil oxirida qaytarib berishadi. Faqat rasmiy tarzda mehnat shartnomasi bilan ishlaydigan mehnat muhojirlari uchun bu.

Botirjon Shermuhammad:

Qo‘shimcha qilish kerak. Patent to‘lovini qaytarib bermaydi. Gap shundaki, chet el fuqarosi ikki marta pul to‘laydi. Ya'ni bir marta avansli daromad solig‘ini ma'lum miqdorda har oy oldindan to‘laydi. Ikkinchisi, rasmiy ishlab turgan joyidan ish haqidan 13 foiz miqdorida daromad solig‘i olinadi. Ish haqidan olingan 13 foiz miqdor patent to‘lovidan kamroq bo‘lishi mumkin. Ya'ni yil oxirida yoki boshqa paytda murojaat qilganda patent puli emas, ish haqidan olib qolingan 13 foizni qaytarib berishlari mumkin. Patentni qaytarib berish to‘g‘ri gap bo‘lmaydi. 13 foiz, misol uchun, Moskva shahrida 5350 rubl bo‘ladigan bo‘lsa, foiz 5350 rublgacha bo‘lganlarni qaytarib beradi. Kimdir 2 ming to‘laydi, kimdir 3 ming to‘laydi. Mana shular to‘lanadi. Lekin agar ish haqining 13 foizi 5350dan ko‘proq bo‘ladigan bo‘lsa, faqat 5350 to‘lanadi.

Ilgiza Yaxshiboyeva:

Lekin mehnat muhojirlarining ish faoliyatiga keladigan bo‘lsak, o‘rta ish haqi, o‘rta ham emas, rasmiy tarzda to‘lanadigan standart ish haqi Peterburg shahrida bir stavka uchun 18 ming. Konvertda to‘lanadigan summalarni ham yashirmaymiz. Asosan migrantlar 45 ming ish haqi oladigan bo‘lsa, rasmiy ish haqi 18 ming bo‘ladi. Shu holatdan kelib chiqib, 13 foizi 1800-2300. Qolgan summa yil oxirida 12 oylik qilib hisoblanib, buxgalteriya orqali qaytariladi.

— Karantin vaqtida ko‘pchilik ishga chiqmayapti, ko‘pchilikning ijtimoiy ahvoli ham og‘irlashgan holatlar ko‘p. Shunday paytda mehnat muhojirlari ijtimoiy yordam olishi mumkinmi?

Botirjon Shermuhammad:

Ijtimoiy yordam faqatgina jamoat fondlari orqali amalga oshirilyapti. Davlat tomonidan alohida ijtimoiy yordam yo‘q. Rasmiy ishlab turganlar ishga chiqmagan taqdirda qandaydir kompensatsiyalar olishi mumkin. Ko‘pchilikning rasmiy ishlamasligini hisobga oladigan bo‘lsak, Moskva shahrida “Saxovat” markazi tashkil etildi, bizning markazimiz tomonidan yordam ko‘rsatilyapti, “Zakat” degan fond ham bor. Oxirgi paytda migrantlar federatsiyasi tomonidan ham yordam e'lon qilindi. U yerda ham anketa to‘ldiriladi, chindan ham muhtoj deb topsa, yordam ko‘rsatishlari mumkin. Davlat tomonidan tizimli amalga oshirilayotgan ish yo‘q. Davlat xizmatchilari, amaldorlar bir narsani inobatga olishmayapti – jamoatchilik kuchidan yaxshi foydalansa bo‘ladi. O‘zbekistonda butun xalq o‘z yordamini bera oladigan fond tashkil etildi, bu o‘z samarasini ko‘rsatyapti. Rossiyada ham elchixonalar, konsulliklar yordamida buni tashkil qilsa bo‘ladi. Hisobraqam ochib, istovchilar pul o‘tkazib, muhtojlarga yordam ko‘rsatishsa bo‘ladi. Chunki jamoat fondi, mustaqil yuristlarinng imkoniyati bilan elchixona imkoniyati o‘rtasida katta farq bor. Bunda firibgarlik holatlari oldi olinadi, ortiqcha xarajatlarning oldi olinadi. Biz ochgan koll-markazni Rossiyaning boshqa regionlarida ham ochish mumkin. Talabalar negadir faol emas. Talabalarning ko‘pchiligi rus tilini yaxshi biladi. Oddiy tez yordamni chaqirish kabi ishlarni tashkillashtirishda yuristlar va talabalar yordam ko‘rsatishsa, yaxshi bo‘lardi.

— Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda aholini ish bilan ta'minlash, migratsiyasi og‘riqli masalalarga aylangan. Mana shu sohaning kelajagini qanday ko‘rasizlar?

Botirjon Shermuhammad: Rossiyada doim migrantlar bo‘ladi. Rossiya rivojlanayotgan katta mamlakat. Bu yerga doim ishchi kuchi kerak. Dunyoda bizning eng ko‘p qiynalayotgan migrantlarimiz Rossiya bilan Qozog‘istonda. Bu yerdagi jamiyat hali shunday rivojlanish darajasiga chiqmagan, u yerada inson omiliga, inson huquqlariga bo‘lgan munosabat, qonunga bo‘lgan munosabat boshqacha. Koreya yoki Turkiyada bunday qiyinchilik yo‘q. Inson huquqlari bilan bog‘liq muammolar, sotilib ketayotganlar yo‘q. Chunki u yerda tizim boshqacha ishlaydi. Rossiyada anchadan beri kuzatib boraman, migratsiya bilan bog‘liq jarayonlarni chiroyli tartibga solsa bo‘lardi. Korrupsiya va boshqa sabablar bilan shu narsa atayin tartibga solinmayapti. Migratsiya ro‘yxati migrantlarni eng qiynaydigan narsa. Rossiyadan chiqib ketishga majbur qiladigan narsa shu. Migrantdan ro‘yxatdan o‘tish talab qilinadi. Lekin chet el fuqarosida o‘zi yashab turgan joydan borib ro‘yxatdan o‘tish imkoniyati yo‘q, faqatgina uyning egasi yoki yashab turgan joyining rahbariyati bilan borishi kerak. Bunga uy egasi rozi bo‘lmaydi. Xuddi shu narsa favqulodda vaziyatda ham o‘zini ko‘rsatyapti. Uydan 100 metr uzoq masofaga borish mumkin emas, eng yaqin do‘konga borish mumkin, aks holda jarima solinadi. Lekin chet el fuqarosining registratsiya bilan turgan joyi har xil joyda bo‘ladi odatda. Ya'ni registratsiyasi to‘g‘ri kelmaydi va bu yerda yashashini isbotlashning imkoni bo‘lmaydi. Eng katta muammo shunda. Yevropa, Koreya, Turkiya, AQShda migratsiya ro‘yxati yo‘q, lekin migrantlar ishlayapti, jinoyatchilik ko‘payib ketgani yo‘q. 2008 yilda inqiroz bo‘ldi, 2014 yilda Ukraina bilan bog‘liq ziddiyatlar, hozir yana inqiroz boshlanyapti. Har safar inqirozda Rossiya rublining qiymati birdaniga tushib ketadi. Bu narsa birinchi navbatda migrantlar daromadiga ta'sir ko‘rsatadi. Chunki biz daromadimizni O‘zbekistonga dollarda yuboramiz. Kecha topgan pulingiz 1000 dollar bo‘lsa, bugun 500ga aylanib qoladi. O‘ziga bog‘liq bo‘lmagan holatda daromadi keskin tushib ketyapti. Shuning uchun tezroq migrantlarga tilni yaxshi o‘rgatib, dunyoda kerakli dolzarb kasblarni o‘rgatib, ideal holatda o‘zimizga qaytarish kerak yoki oqimni boshqa davlatlarga ham yo‘naltirish kerak.

Ilgiza Yaxshiboyeva:

Migrantlarning saviyasiga keladigan bo‘lsak, ularning til bilish darajasi past. Lekin shunga qaramay, ko‘pgina migrantlar Rossiyada oilasi bilan yashayapti. Migrantlar oilasida men ko‘rgan eng yaxshi holat, maosh va qiyinchilikka qaramay farzandlarga ta'lim berish tizimi. Ya'ni migrant bolalari o‘rtahol rus oilalari singari rus tili, ingliz tili, sport to‘garaklariga qatnashib kelishmoqda. Migrantlar farzandlarining ta'lim tizimiga boshqacha qarashadi. Qiz yoki o‘g‘il bola bo‘lishidan qat'iy nazar farzandlarini oliy ta'limda o‘qitmoqchiliklarini aytishadi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, migrantlar saviyasi yaqin 10 yil ichida o‘zgaradi. Mehnat muhojirlarining aksariyati aytishadi, biz oddiy qishloq aholisimiz, qishloqda dehqonchilik bilan topgan daromadimizga O‘zbekistonda farzandimizni o‘qita olmasdik deb. Hozirgi holat 50ga 50. Saviyali migrantlar ko‘paygan. 2000 yillardagi migrantlar kam. 30-40 foiz migrant o‘z huquqlarini yaxshi bilmaydi va qiynaladi. 50-60 foiz migrant esa o‘zini qo‘lga olgan, saviyasi o‘rta yoki o‘rtadan sal yuqori.

Botir akaning fikriga qarshiman, chunki migrantlarning ko‘pchiligi o‘z huquqlarini bilishadi va o‘rganishmoqda.

Ilyos Safarov suhbatlashdi.