Yo‘llardagi xavf-xatar va tartibsizlik: qoidabuzarlarga o‘ta keskin choralar qo‘llash vaqti kelmadimi?

Respublikada mashinalar soni yildan yilga oshmoqda. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, yo‘llarda harakatlanayotgan avtomobillar soni ayni paytda 3,8 milliondan oshadi va ularning soni yiliga 14 foizdan ko‘paymoqda.

Albatta, avtomobillar ko‘payishi insonlar farovonligi oshayotganining bir belgisi, iqtisodiyot ravnaq topishida tutgan o‘rni, odamlarning uzoqni yaqin qilayotgani bu — masalaning ijobiy tomonlari.

Ammo yo‘l harakati qoidalariga amal qilish, yo‘llarda YTHlar sodir bo‘lishi ortayotgani esa tashvishlanarli holdir. Chunki o‘rtaga insonlar hayoti tikilgan.

Birgina 2021 yilning 10 oyida respublika yo‘llarida 7681ta yo‘l-transport hodisalari qayd etilgan bo‘lib, 1964 kishi hayotdan ko‘z yumgan va yana 6886 kishiga turli og‘irlikdagi tan jarohatlari yetkazilgan.

YTHlarning aksariyati piyodalar va bolalar ishtirokida sodir bo‘lgani yanada ayanchli. YTHlarning juda katta qismi avtolar katta tezlikda harakatlanadigan xalqaro trassalarda emas, davlat ahamiyatidagi ichki yo‘llarda, shaharlarda va aholi punktlarida sodir bo‘lgan.

Piyodalar yo‘llarning qatnov qismini kesib o‘tishdagi e’tiborsizligi ham ayanchli oqibatlarga olib kelayotganini unutmagan holda aytish joizki, yo‘llarda o‘lim va og‘ir tan jarohati yetkazish bilan bog‘liq avariyalarning asosiy sabablardan biri qoidabuzar haydovchilardir.

Samarali tizim yetishmayapti

Afsuski, hozir bunday qo‘pol haydovchilarni o‘z vaqtida aniqlovchi, ularni jazolash va tartibga olishning samarali tizimi amalda yo‘q.

Avtotransport vositalarini rasmiylashtirish juda qimmatligi sababli mavjud tizim bosh ishonch qog‘ozi bilan mashina boshqarayotgan potensial qoidabuzar haydovchilarni kuzatishga xalaqit beradi.

Bu masala xususida saytda avval ham batafsil yozilgandi. Maqolada mavjud bojlar nihoyatda balandligi turli tushunmovchiliklar va firibgarliklarga ham yo‘l ochayotgani haqida hikoya qilingan.

Haytovur, bu holga parlament va hukumat o‘z e’tiborini qaratdi. 1 yanvardan avtotransport vositalarini sotib olganlik uchun yig‘im to‘liq bekor qilinishi belgilandi. Endilikda mashinalar oldi-sotdisidan keyin rasmiylashtirish arzon va oson bo‘lishi kutilmoqda. Ya’ni avtotransport vositasini o‘z egasi va o‘sha egasiga yaqin insonlar boshqarayotganini aniqlash, kuzatish va qayd etish yengilroq bo‘ladi.

Endi shunga yarasha samarali tizim yaratilishi kerak. Tizim to‘liq avtomatlashtirilishi, kerak bo‘lsa, bu ishda nom chiqargan xorijiy kompaniyalar jalb etilishi lozim.

Qoidabuzar haydovchilarni qanday jilovlash mumkin?

Ha, qoidabuzar haydovchilarni aniqlashni to‘liq kompyuter ixtiyoriga qo‘yib berish kerak. Ya’ni ko‘chalarni kameralashtirishga e’tiborni kuchaytirish lozim. Qoida hamma uchun barobar ishlashi kerak-da: u xususiy tadbirkor, kirakash, davlat tashkiloti haydovchisi yo organ xodimi bo‘lishidan qat’i nazar.

Ya’ni qoidabuzar haydovchilarda YPX xodimi bilan «kelishish», yuqori mansabda ishlaydigan tanishiga qo‘ng‘iroq qilib, jazodan qutulib qolishi uchun zarracha imkoniyat qoldirmaslik kerak.

Buning uchun IIV DYHXB tomonidan ta’kidlangan, qoidabuzarlik uchun jarima ballarni qo‘llash tizimiga tezroq o‘tilishi lozim. Faqat, bu tizimni ko‘r-ko‘rona Rossiya Federatsiyasidan ko‘chirib olish bilan cheklanmasdan, dunyoning yetakchi davlatlaridan ham andoza olish kerak, deb hisoblayman.

Aytaylik, «o‘yin boshida» biror qoidabuzarlikka yo‘l qo‘ymagan toza haydovchida 0 ball bo‘lsin. Qoidabuzarlikning yengil-og‘irligiga qarab jarima ballari kichikroq va kattaroq hisoblanishi kerak. Masalan:

• Xavfsizlik kamari taqmaslik — +5 ball;
• Yo‘llarda quvib o‘tish qoidasini buzish — +5 ball;
• Avtomobilga ruxsat etilmagan chiroqlar va sirenalar o‘rnatish — +5 ball;
• Harakat chog‘ida haydovchining telefondan foydalanishi — +10 ball;
• To‘xtash va to‘xtab turish qoidalarini buzish — +15 ball;
• Svetoforning qizil chirog‘ida o‘tish — +20 ball;
• Belgilangan tezlikdan oshirish — +20 ball;
• Avtomobilni mast holatda boshqarish — +100 ball va h.k.

Bir yil ichida belgilangan jarima ballarini 100 ballga yetkazgan haydovchilarning haydovchilik guvohnomasi bekor qilinib, qaytadan imtihon topshirishga yo‘llash kerak. Keyingi yilga esa jarima ballarining barchasi «kuymasligi» lozim. Faqat 50 foizi «kuyishi» kerak.

Qoidabuzar haydovchilarga majburiy sug‘urta orqali ta’sir qilish

Albatta, jarima ballari ko‘paygan haydovchilarning sug‘urtasi ham o‘z o‘zidan qimmatlashishi kerak.

Masalan, bu borada AQShda qanday tizim amalda: agar haydovchining jarima ballari bo‘lsa — bu sug‘urta kompaniyalariga ko‘rinadi, uning sug‘urta polisi qimmatlashadi. Nyu-York shtatida 2 ball (140 dollar) jarima uchun sug‘urta polisi haqi oyiga 15 dollar qimmatlaydi. Jarima ballari yiliga 2taga «kuyadi», agar bu orada yangi qoidabuzarlik qayd etilmagan bo‘lsa! Ya’ni qoidabuzar 140 dollar jarimadan tashqari, bir yilda 180 dollar qo‘shimcha sug‘urta badali ham to‘laydi.

Agar kelgusi yil qoidabuzar yana ikki balli biror qoidabuzarlikka yo‘l qo‘ysa, sug‘urta oyiga 40 dollarga oshadi. Boz ustiga, avvalgi qoidabuzarlik uchun 2 ball «kuymaydi». Ya’ni qoidabuzar jarimadan tashqari yil davomida sug‘urtaga 480 dollar ortiqcha to‘laydi.

Bu holatda keyingi yil uchun ham faqat ikki ball «kuyadi». Demak, shundan so‘ng ham oshirilgan sug‘urta — 180 dollar to‘lashda davom etiladi. Ikki yil uchun oshirilgan sug‘urta summasi 660 dollarni tashkil etadi.

Agar bu muddat ichida qoidabuzar haydovchi yana bir-ikki balli qoidabuzarlikka yo‘l qo‘ysa, u bir yilga haydovchilik huquqidan mahrum etiladi. Huquq tiklanganidan keyin ham yana ikki yil «sug‘urta» oqibatlarini to‘lash kerak. AQShda sug‘urtasiz yurish jarima, hibsga olinish va bir-ikki hafta qamoqda o‘tirish bilan jazolanadi.

Bizda esa sug‘urta yo‘qligi uchun mashinani jarima maydonchasiga kiritib qo‘yish ham bekor qilindi. Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilishda esa uning ashaddiy qoidabuzarligi mutlaqo inobatga olinmaydi. Allaqachon buni ham hisobga olishni yo‘lga qo‘yish va jarima ballariga bog‘lash lozim.

Avtomobilni mast holatda boshqarganlik uchun avtomobil boshqarish huquqidan 2 yilgacha mahrum etib, 30 kungacha ma’muriy qamoq jazosi joriy etish lozim. Shu huquqbuzarlikka qayta yo‘l qo‘yilganda esa qamoq muddati uzoqroq  bo‘lishi va avtoni boshqarish huquqidan umrbod mahrum etish lozim.

Jazolarimiz yumshoq, haydovchilarimiz bepisand

Eng muhimi, boshqarilish jarayonida juda ko‘p qoida buzgan va jarima ballari «qizil zona»ga yaqinlashib qolgan avtomobillarni kuzatishning samarali tizimi ishga tushishi kerak. Bu tizim – egasi haydovchilik huquqidan mahrum qilingan mashinalarni davlat raqamiga qarab aniqlashi va doimo nazoratda bo‘lishini ta’minlashi lozim.

Haydovchilik huquqi bo‘lmagan, bunday huquqdan mahrum etilgan haydovchilarga avtoni boshqargani uchun ham qat’iyroq jazo tayinlash kerak bo‘ladi.

Bizda aksincha, ayrim qoidabuzarliklar uchun jarimalar kamaytirildi. Ayrim deputatlar hattoki, tezlikni oshirganlik uchun jarimani kamaytirish taklifini berib ko‘rishdi.

Jarimani aniqlash tizimimiz o‘ta samarasiz, jazo choralarimiz haydovchilar uchun yetarli emas, ularni tarbiyalashga xizmat qilmayapti. Yo‘qsa, yo‘llarimizda bu qadar boshboshdoqlikka guvoh bo‘lmayotgan bo‘lardik.

Haydovchilik guvohnomasini qo‘lga kiritish oson bo‘lmasligi kerak

Haydovchilik guvohnomasi uchun o‘qish, imtihonlarni topshirishni halol, xolis va o‘ta qiyin qilish kerak. Hozir amalda uch marta avtomobil boshqarishga chiqib, rul boshqarishda qo‘rquvni biroz yengib, osongina haydovchilik guvohnomasini olib ketishyapti. Yo‘l qoidalari, parkovka, burilish, manyovr o‘rgatilmaydi.

Xorijda bu jarayon juda murakkab va qimmat. Faqat avtomobil boshqarishni puxta o‘rganib olganlargagina bunday huquqni tasdiqlovchi guvohnoma beriladi.

Haydovchilik guvohnomasini olish uchun korrupsion omillarni yo‘qotish lozim. Buning uchun tizim shaffof va avtomatik bo‘lishi kerak. Guvohnomani qo‘lga kiritish uchun to‘lov esa juda qimmat bo‘lishi shart: kamida 500 AQSh dollari yoki 5 mln so‘m atrofida.

Qoidabuzar haydovchilar qayta imtihon topshirishda ham shu summaning kamida yarmisini xarajat qilishlari kerak. Shundagina «pravadan ayrilish» nimaligini o‘z tanalarida his qilib, rulni ehtiyotkorlik bilan boshqarishadi.

(Maqolada bu borada o‘ta qisqa tushuntirish berib o‘tdim. Haydovchilik guvohnomasi uchun o‘qish, imtihon va qayta imtihon topshirish bo‘yicha alohida maqola taqdim etamiz).

Jazolar keskin, lekin boshqa yechim yo‘q

Albatta, shaharlarimizdagi yo‘llar mashinalar imkon qadar tez harakatlanishi uchun, piyodalarga esa yo‘lni kesib o‘tishi uchun xavfli qilib loyihalanayotgani ham ayanchli natijalarga olib kelmoqda. Bu alohida mavzu.

Yirik shaharlarda, tuman markazlarida tezlik limiti 50 km/soat qilib belgilanishini imkon qadar tezroq joriy etish kerak. Nafaqat maktablar, maktabgacha va maktabdan tashqari ta’lim muassasalari, shuningdek, aholi gavjum bo‘ladigan xiyobonlar, parklar va bozorlar oldidagi piyodalar o‘tish joyida tezlikni kamaytirishga xizmat qiladigan sun’iy do‘ngliklar barpo etilishi shart.

Bularning barisi avval ham ko‘p yozilgan. Bu prezident farmoni bilan tasdiqlangan «O‘zbekiston Respublikasi jamoat xavfsizligi konsepsiyasi»da ham o‘rin oldi. Insonlar, ayniqsa bolalarimizning xavfsizligini asrash uchun zudlik bilan qilinishi kerak bo‘lgan ishlar belgilab berildi va unga shoshilinch kirishish kerak.

Yuqoridagi choralar ko‘plarga o‘ta keskin ko‘rinishi mumkin. «Yo‘llarda haydovchilik huquqidan mahrum qilinmagan haydovchi qolmaydi-ku?» degan xulosaga ham kelayotganlar bor. Shunday bo‘lishi ham kerak. Qoidabuzarlikni kasb qilib olgan, boshqalar hayotiga xavf soluvchi odam mashina haydamasligi kerak. Qolaversa, bir marta qoidabuzarligi uchun ortiqcha jarima va sug‘urta badali to‘lagan haydovchi «mo‘min-qobilgina» bo‘lib qoladi.

Bu choralarning barchasi yo‘llarda tartib yuzaga kelishi, haydovchilik madaniyatini oshirish, eng asosiysi — o‘limlar sonini kamaytirish uchun qilinadi. Yo‘llarda xavfsizlikni, tartibni faqat qoidabuzarlarga keskin jazo choralarini qo‘llabgina amalga oshirish mumkin. Buning amalda boshqa imkoni yo‘q.

Shuhrat Shokirjonov,
jurnalist