Toshkent suvga «g‘arq bo‘lmoqda», muammo nimada? - ekspertlar bilan suhbat

2 aprel kuni Toshkentda kuchli yog‘ingarchilik kuzatildi. Noqulay ob-havo sharoiti sabab joylarda avtomobillar harakati qiyinlashdi, tunnellar va metro bekatlarini suv bosdi. Aviareyslar parvozi Toshkentdan Samarqandga ko‘chirildi. Qolaversa, ayrim tuman hududlarida elektr toki va tabiiy gaz ta’minoti bilan ham muammolar kuzatildi.

Shuningdek, kuchli yomg‘ir tufayli poytaxtning Yakkasaroy tumanida to‘rt qavatli uyning ikkita balkoni suvga to‘lgani uchun qulab tushgani ma’lum qilindi.

Toshkent shahar hokimligi bu holatni poytaxt ko‘chalariga yotqizilgan lotoklar katta miqdordagi suv oqimini qabul qilishga mo‘ljallanmagani bilan izohladi.

Qizig‘i, har yog‘ingarchilik vaqtida u xoh yengil yoki kuchli bo‘lsin, Toshkent ko‘chalarining ko‘lmakka aylanishiga guvoh bo‘lyapmiz. Muammoning takroriy yuzaga kelishi yomg‘irning ko‘p yog‘ishi yoki lotoklarning o‘zigagina emas, balki tizim bilan bog‘liq ekani ko‘rinib qolmoqda. Oldinda bizni haftalik yog‘ingarchilik kutib turibdi, xo‘sh, Toshkentni yana suv bosadimi? Uning oldini qanday olish kerak? Muammo nimada? Kun.uz ayni shu mavzuda mutaxassislarni suhbatga tortdi.

“Inqiroz bo‘lmaguncha harakat bo‘lmaydi”

Shaharsozlik bo‘yicha xalqaro mutaxassis Temur Ahmedovga ko‘ra, holatga butun tizimdagi muammolarni bartaraf etish uchun kirishilmas ekan, bu kabi vaziyatlarning sodir bo‘lishi yana ancha vaqt davom etadi.

“Toshkentni suv bosishi davom etaveradi, buning uchun ko‘p yomg‘ir kerak emas. Lotoklarning kichigi, kattasi, hovuzlar, ko‘llar – bularning hammasi bir vaqtlar butun bir tizim bo‘lgan. Mana shu tizim buzildi, endi uni qaytadan o‘ylab, qayerdan suv qayerga borishini, qayerda yig‘ilishini ishlab chiqish kerak. Lekin hech kim bunga tizim sifatida qarayotgani, shahar hokimiyati anchadan beri bu bilan shug‘ullanayotgani yo‘q. Shuning uchun ozgina yomg‘ir bo‘lsa ham muammo yuzaga kelmoqda.

Yashil hududlar, yangi Toshkent haqida gapirishyapti, xo‘p, yaxshi. Lekin mana bu eski Toshkentning abgorini chiqarishdi-ku. Suv ketadigan, suv shimadigan joyning o‘zi qolmadi. Hamma yerlar asfaltlashtirib tashlandi. Avtomobil turmasa, odam yurmasa ham kerak-kerakmas joylarni asfalt qilib tashlashgan.

Toshkent shahrining irrigatsiya tizimi qadimiy. U ikki ming yildan ortiq vaqtdan beri mavjud. Ikki ming yil davomida odamlar sug‘orish tizimini qurib, uni muvozanatda ushlab turdi.

Irrigatsiya tizimi haqida gapirganda, odamlar ko‘pincha o‘simliklarga suv olib boradigan trubalar haqida o‘ylaydi. Aslida sug‘orish tizimi butun shahar bo‘ylab muvozanatni saqlaydigan ariqlar, kanallar, hovuzlar va ko‘llarni o‘z ichiga oladi.

Bizda mana shu tizim buzilgan. Misol uchun, ko‘chada ariqlar bir-biriga ulanmagan, suv bemalol oqadigan holatda emas. Qoidasi bo‘yicha suv kichkina ariqdan kattasiga, keyin ko‘lga yoki hovuzga bog‘lanishi kerak. Bizda shu narsalar yo‘q, qancha ariqlar betonlashtirib tashlandi, suvning shimilib ketishi uchun sharoit mavjud emas.

Hozirda yuzaga kelayotgan muammolar “syurpriz” emas, ularni oldindan prognoz qilsa bo‘lardi. Endi hamma yerlarning betonlashtirib tashlanishi, suvni yer shimib olmayotgani, aksincha qayerlardadir toshib ketayotgani keyinchalik yana boshqa muammolarni keltirib chiqaradi. Yerostidagi suvlar yanayam pastga tushib, gidrobalans buzilib boraveradi.

Gidrobalans suv balansidir. Deylik, yomg‘ir yog‘adi, yer shimib olishi natijasida suv yerostiga ketadi, 2-6 metr chuqurlikda suv bor, bu daraxtlarning yashab ketishi uchun ham sharoit yaratib beradi. Agar tizim bo‘lmasa, mana shu zanjir uzilib qoladi.

Sabablar haqida gapirsak, hammasi betartib qurilishning ortidan boshlangan. Bosh reja yo‘q. Bosh rejada mana shularning hammasi inobatga olinishi kerak. Har bir quruvchi biror yerda bino qurmoqchi bo‘lsa, u yerdan suv ketadimi yoki yo‘q, hududdagi daraxtlar qayerdan suv ichadi, suv yerostigacha yetadimi – bularning hammasi bosh rejada inobatga olinishi kerak.

Ayni vaqt suvga to‘lib ketayotgan hududlarda muammo ko‘lami keng. Vaqtinchalik choralar ko‘rishga majburmiz, masalan, suvni nasos yordamida chiqarish. Biroq vaqtinchalik choralar suv toshqini muammosi sababini tuzatib qo‘ymaydi. Bu yerdagi eng samarali yechim – u yerga suvni kelmasligidir. Demak, buni mutaxassislar o‘rganib, hisoblab chiqishi kerak.

Muammolarni bartaraf etish uchun eng katta qadam – bosh rejani ishlab chiqish. Bosh rejasiz hech narsa bo‘lmaydi, o‘zimizning va chet ellik mutaxassislarni jalb qilib, yaxshilab muhokama qilib, izlanib, rejalarni batafsil tayyorlab chiqish kerak.

Keyingi qadam yuqorida qayd etilgan keraksiz joylarning asfalt va betonlashtirish jarayonini to‘xtatish kerak. Odam yurmaydigan, avtomobil qo‘yilmaydigan joylarni ham yopib tashlashgan, o‘sh yerlarni ochib, o‘simliklarni ekish, suvning ketishi uchun sharoit yaratish kerak. Bu narsa juda katta yordam beradi. Yangi qurilayotgan joylarda talab bo‘lishi lozim. Misol uchun, hududning qanchadir foizida yashil zona bo‘lishi kerak, shunda ham betonning ustiga sun’iy qilib qo‘yib emas, haqiqiy tuproqli yer qilinishi lozim, toki suvni shimib olsin. Shuningdek, joylarda kichkinagina ko‘l qilib, ma’lum miqdordagi suvni o‘sha yerda yig‘ish mumkin.

Mavjud ariqlarni tartibga solish va bir-biriga ulab chiqish kerak. Yangilanayotgan lotokli joylarga faqat teshikli lotok qo‘yish kerak, buni shart qilib qo‘yish lozim.

O‘zimizning 2 ming yillik tajribamiz bor. Yevropa mamalakatlariga o‘xshab suv ketishi uchun uzun trubalar qo‘yishning samarasi yo‘q. Ko‘rinib turibdiki, inqiroz ro‘y bermaguncha, suv toshqini bilan bog‘liq muammolarning sabablarini bartaraf etish uchun hech qanday haqiqiy harakat bo‘lmaydi”, – deydi shaharsoz Temur Ahmedov.

“Shahrimiz shaharsozlik qoidalariga amal qilingan holda to‘g‘ri qurilganida edi...”

Shaharsozlik bo‘yicha tajribali mutaxassislardan biri Iskandar Soliyev esa yuzaga kelayotgan suv toshqinlarini lotoklarning quruvchilar tomonidan besabab butkul yopib tashlanayotgani yoki ularda chiqindi to‘lib ketgani bilan izohlamoqda.

Soliyevga ko‘ra, 1990 yil aprel oyida Toshkent shahri uchun qayd etilgan kunlik rekord darajadagi yog‘in miqdori 65,2 mmni tashkil etgan. 

“Bu 2023 yil 2 aprelda yog‘gan 20 mm yomg‘ir miqdoridan uch barobar ko‘proq degani. Shahar ko‘chalarida ozgina yomg‘ir yog‘ib qo‘ysa, ko‘chalarga suv toshib ketishi yangilik bo‘lmay qoldi. Ilgari shaharlarning drenaj tizimi yo‘l chetidagi ariqlarning to‘g‘ri ishlashi hamda chiqindilardan xoli bo‘lgani hisobiga unchalik ham sezilmasdi.

Demak, suv toshqiniga yomg‘ir emas, kerakli darajada hisob qilinmasdan o‘rnatilgan lotoklarimiz yoki drenaj, irrigatsiya tizimlari ko‘p hududlarda yopib tashlanganligi, axlatga to‘lganligi yoki bo‘lmasam, bunda ko‘plab yo‘l o‘tkazmalari ostidagi nasos stansiyalari va suv chiqib ketish yo‘llari o‘ylanmagan deb aytish mumkin.

Bundan tashqari, bu yerda boshqa sabablar ham bor. Ko‘plab daraxtlarni kesib, maysali yerlarni betonlab tashlamaganimizda, suvning katta bosimini qisqartirishda daraxtlarning ildizi hamda tuproq yordam bergan bo‘lardi. Ba’zida elementar holatlarda, yo‘llarni yoki yo‘laklarni qurishda suv qanday chiqib ketishi o‘ylanmagan bo‘ladi. Aslida poytaxt shaharsozlik qoidalariga amal qilingan holda to‘g‘ri qurilganida edi, bunday muammolar bo‘lmasdi ham.

Xo‘sh, qanday yechim bor?

Birinchidan, yomg‘ir bog‘lari (rain garden) qilinishi kerak, bu muhim.

Videodagi drenaj tizimiga qarasangiz, bir qarashda buni landshaft kompozitsiyasi deb o‘ylaysiz. Aslida esa bu katta bir funksional ishni amalga oshiradi.

Uning vazifasi suvni birinchi bosqichdagi hovuz to‘lganidan so‘ng keyingi hovuzga o‘tishi va shu tariqa katta miqdordagi suvni to‘g‘ri taqsimlab, suvning toshib ketishining oldini oladi.

Ikkinchidan, lotoklar chiqindilar tushmasligi uchun himoyalanishi, yopilishi zarur. Harholda ariqlar yopilsa, chiqindi tushishi kamayib, suv toshishining oldi olinadi”, – deydi Soliyev.

“Muammolar bosh rejasiz va gidrometeorologik ma’lumotlarni inobatga olmasdan qilingan shaharsozlik ishlarining effektidir”

Iqlimshunos Erkin Abdulahatov ham muammoning yuzaga kelishini yog‘ingarchilik miqdoriga emas, avvalo qurilish loyihalariga tayangan holda infratuzilmalar barpo qilinmagani bilan izohlamoqda.

“2 aprel kuni O‘zgidromet binosi oldidagi “Toshkent-Observatoriya” kuzatuv maydonchasida umumiy 22 mm, Toshkent xalqaro aeroportida 33 mm yog‘in yog‘gan. Bu – aprel oyi davomida yog‘ishi kerak bo‘lgan yog‘inning uchdan bir va ikkidan bir qismiga teng degani.

“Toshkent-Observatoriya” stansiyasida Toshkentning kuzatuvlar tarixida sutka davomida eng ko‘p yog‘in 1990 yil 8 aprelda ro‘yxatga olingan, o‘shanda shaharda bir sutkada 65 mm yomg‘ir yog‘gan. 1895 yil 28 may poytaxtda bir sutkada 50 mm yomg‘ir kuzatilgan. Yog‘inlarda intensivlilik degan tushuncha bor. Yog‘inlar juda qisqa vaqt ichida va juda kuchli yog‘sa, u keltirib chiqadigan xavflar ortadi.

Chaqmoq-momaqaldiroqli yog‘inlar joylarda juda ham notekis taqsimlanadi. Kecha ham Toshkentda hattoki juda ham kam yomg‘ir kuzatilgan joylar bilan bir qatorda 22-30 mm dan ko‘p yog‘in kuzatilgan joylar ham bo‘lgan. Demak, kecha poytaxtda kuzatuvlar tarixida eng ko‘p yog‘in kuzatilmadi.

Mazkur muammolar bosh rejasiz va gidrometeorologik ma’lumotlarni inobatga olmasdan qilingan shaharsozlik ishlarining effekti hisoblanadi. Ular bartaraf etilmasa, kelgusida bundan-da katta muammolar yuzaga kelishi mumkin. Chunki iqlim o‘zgarishi tufayli prognozlarda kelgusida kuchli yog‘inlar yog‘ishdagi mavsumlar o‘zgarib, yog‘in jadalliklari ham juda ortadi.

Toshkentning barcha joyida deyarli shunday. Yer o‘zlashtirish hisobiga kanalllar, lotoklar, drenajlar ko‘mib tashlangan. Amir Temur xiyoboni bekati ustida ham palapartish irrigatsiya tizimining joriy etilishi metro ichiga suv kirib ketishini yuzaga keltirgan.

Yechim qanday? Qurilish normativ hujjatlari bo‘yicha barcha infrstrukturalarni barpo etishda joyda kuzatilgan eng ko‘p yog‘in qiymatlari inobatga olinib, qurilish loyihalari ishlab chiqilishi, drenaj, irrigatsiya tizimlari shunga monand tanlanishi lozim. Shunda kechagi poytaxtdagi kabi noxush oqibatlar ro‘y bermaydi”, – deya qayd etadi Abdulahatov.

Umuman olganda, drenaj, irrigatsiya tizimidagi muammolar zanjirdek bir-biriga bog‘liqligi doim aniq bo‘lgan. Hokimlarning tadbirkorlarga qurilish uchun ajratayotgan yeri (yashillikka boy, sug‘oriladigan yerlar berilishi mumkin emas), qurilish loyiha hujjatlari, bosh reja ishlab chiqilishi, quruvchining unga amal qilishi, qolaversa, munitsipal vakolatga ega organlarning bu jarayonda infratuzilmaga e’tibor qaratishi kabi masalalar juda muhim.

Dilshoda Shomirzayeva suhbatlashdi.