Kanadada yashovchi o‘zbek muhandisi Sharofiddin Qaraboyev 404 mln dollar evaziga bunyod etilgan Sardoba suv ombori to‘g‘onida xavfdan ogohlantiruvchi sensorlar o‘rnatilmagani haqida to‘xtalib, buni «qimmatga tushuvchi tejamkorlik» deb atadi. U Kun.uz’ga bergan intervyusida bunday tizim o‘zbekistonlik rasmiylar aytganidek qimmat emasligi, axborot texnologiyalari bozoridan istalgan narxdagi ogohlantirish tizimini topish mumkinligini aytib o‘tdi.
– Sardobadagi falokatning ilk soatlarida suv omboridan chiqqan suv Arnasoyga yo‘naltirilgani, dambadan suv chiqishi kamaygani ma'lum qilingandi. Biroq bu ma'lumot haqiqatdan uzoq bo‘lib chiqdi. To‘g‘ondan suv kun davomida chiqib turdi, natijada Qozog‘istondagi minglab uylar ham suv ostida qoldi. Bu darajadagi xatoga yo‘l qo‘yish, ehtimoliy xavf darajasini baholay olmaslikning sabablari nima bo‘lishi mumkin? Nahotki, O‘zbekistonda irrigatsiya tizimi, gidrotexnik inshootlar bilan ishlash shu qadar orqada qolgan?
– Sardoba fojiasi va Toshkent metropolitenida kuzatilgan holatlarning hammasi biz ko‘rib turgan natijalar, xolos. Aslida, biz natijalar bilan emas, uni yuzaga chiqargan sabablar bilan ishlashimiz kerak. Bu shunchaki oddiy avariya emas, O‘zbekistondagi qurilish sohasiga oid butun jarayonni ko‘rsatib beradigan holat deb o‘ylayman.
Davlat bu masalaga jiddiy e'tibor qaratishi va rivojlangan davlatlar tajribasini o‘rganishi, amaliyotga joriy qilishi lozim.
Birinchi navbatda, bunday obektlar tender asosida qurilish uchun topshirilishi lozim. Masalan, Kanadada qiymati 25 ming AQSh dollaridan yuqori bo‘lgan har qanday loyiha: oddiy mahsulotni sotib olishdan tortib, qurilishgacha bo‘lgan har qanday ish shaffof tarzda tenderlar asosida hal qilinadi.
– Suv xo‘jaligi vaziri o‘rinbosari Vohidjon Ahmadjonov har bitta suv ombor qurilayotgan joyning relefidan kelib chiqib, uning konstruksiyasi tanlanishi, relef yassi bo‘lgan joylarda, asosan, tuproq-tosh aralash to‘g‘onlar, ikki tog‘ orasidagi daralarda esa beton yoki temir konstruksiyali to‘g‘onlar qurilishini aytib o‘tdi.
Ma'lum bo‘lishicha, Sardobadagi asosiy to‘g‘on zichlangan maxsus tuproqdan qurilgan, uning yuza qismi qismiga to‘liq harsangtoshlar to‘kilgan bo‘lgan. Ya'ni, u toshli va tuproqli suv omborlar sirasiga kiradi. Mana shunday gidroinshootni qurishga 404 mln dollar sarflanishi mumkinmi? Tender o‘tkazilmagandan keyin bu kabi savollar yuzaga chiqaveradi, mutaxassis sifatida bu boradagi fikrlaringiz har bir o‘zbekistonlik uchun qiziq.
– Vazir o‘rinbosari bergan ma'lumot to‘g‘ri. Dunyoda turli xil materiallardan quriladigan suv omborlari mavjud. Xususan, tuproq-tosh aralash quriladigan to‘g‘onlar tekis va nisbatan yassi hududlar uchun mos sanaladi. Lekin tuproqning yuza qismi, ya'ni suvni to‘xtatib qoladigan qismi mustahkamlanadi. Ma'lum bo‘lishicha, bu harsangtoshlar bilan qoplangan.
Muhandislik shunday kasbki, u hech qachon faqat bitta variant bilan ishlamaydi. Chunki u tanlagan o‘sha bitta variant xato bo‘lib chiqishi va buning bilan jamiyatga zarar yetishi, davlatga qimmatga tushishi mumkin. Shuning uchun hammasini hisobga olgan holda bir necha variantlar ustida ishlash lozim.
O‘zbekiston hududida qurilishlar sifatini xorijiy davlatlarniki bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. Buni sodir bo‘lib turgan avariyali holatlar ham ko‘rsatib turibdi. Nahotki, loyihachilar bu vaziyatda xavf borligini hisobga olishmagan?
Masalan, o‘quv dasturlarida to‘g‘onning yuzasi faqat harsangtoshlar bilan qoplansin, deb yozilmagan. Bu jarayonda armatura yoki tayyor beton plitalardan yo suv bosimiga chidamli yelim materiallardan ham foydalanish mumkin.
404 million dollar kichik pul emas.
Yana bir jihatga to‘xtalib o‘tishimiz mumkin. Qurilishda «Safety factor», ya'ni xavfsizlik omili hisobga olinishi kerak. Ya'ni siz qurgan inshoot kutilganidan ham ko‘proq natija ko‘rsatishi, chidab berishi kerak. Masalan, 5 tonna yuk ko‘tarishga mo‘ljallangan yuk mashinasi 7-8 balki 10 tonna yuk ko‘tara olishga mo‘ljallangan bo‘lishi kerak. Lekin uni topshirishda «Bu mashina faqat 5 tonna yuk ko‘taradi», deb aytiladi. Bu bilan xavfsizlik ta'minlangan bo‘ladi.
Menimcha, loyihachilar «Sardoba» suv ombori uchun beton armaturalarni tanlashi ham mumkin edi. Bilaman, bu balki ortiqcha xarajat bo‘lishi mumkin. Lekin hisob-kitob qilib ko‘rilsa, ortiqcha ishlatilishi mumkin bo‘lgan bir necha million dollar inshootning foydalanish muddatini uzaytiradi, natijada, uning tannarxi pasayadi va xavfsizlik darajasi oshadi. Ya'ni, agar harsangtosh o‘rniga beton-armaturalar o‘rnatilganda bugungiday zararlanish holatlari kuzatilmagan bo‘lardi.
– Yuqorida xavf darajasini aniqlash haqida ham aytib o‘tdingiz. Fojia haqida birinchi bo‘lib bedana ovlovchilar xabar berishgani haqida ma'lumotlar bor. Sardobaliklardan birining aytishicha, suv to‘g‘ondan kechasi soat 2larda sizib chiqa boshlagan, aholini esa soat 6larda evakuatsiya qilish boshlangan.
Bularning barchasi muammolar tizimli ekanini ko‘rsatmoqda. Ya'ni suv omborlari avariyadan ogohlantiruvchi sensorlar bilan jihozlanmagan. Strategik inshootlar atrofida yashovchi aholini falokat paytida vaqtida ogohlantirish, ularning nafaqat hayoti, balki mol-mulkini asrab qolish choralari ko‘rilmagan. Har holda ro‘y bergan holatlar shunday xulosalar chiqarishga undamoqda. Siz ushbu fojia zamirida yana qanday muammolarni ko‘ryapsiz?
– Men mutaxassis sifatida bunday o‘pirilish, to‘g‘on buzilishi bir kunda sodir bo‘ladigan voqea emas, deb o‘ylayman. Tuproqning ham o‘ziga xos xossalari va xususiyatlari mavjud.
Tuproq turlariga qarab uning suvga to‘yinish darajasi ham farqlanadi. Uning suvga optimal to‘yinish darajasi bor. Bunda tuproq suvga chidamli bo‘ladi va o‘z shaklini o‘zgartirmaydi. Agar tuproq tarkibidagi namlik oshaversa, u plastik darajaga yetadi. Bunda tuproq yumshoq va plastik holatga keladi: undan xohlagan narsa yasash mumkin bo‘lib qoladi. Agar tuproqning suvga to‘yinish darajasi bundan ham yuqorilasa, maksimal holatga yetadi va uning suyulishi kuzatilishi mumkin. Bunda tuproq o‘z tarkibidagi suvni ushlab turolmay suv bilan oqib ketadi.
Demak, tuproqning suvga to‘yinish darajasi optimaldan plastik va maksimal darajaga yetib, so‘ng suyulish holatiga kelishi uchun ma'lum muddat kerak bo‘ladi.
– Tuproq bir kunda ivib, bir kunda to‘g‘on o‘pirilishiga tayyor bo‘lib qolmagan to‘g‘rimi? Buning uchun bir necha kun o‘tgan. Ehtimoliy falokatni oddiy ko‘z bilan ham ko‘rish mumkinmidi?
– Albatta, to‘g‘on foydalanishga topshirilgandan so‘ng uni boshqaruvchi va nazorat qiluvchi tashkilotlar bo‘ladi. Ular har kuni belgilangan vaqtlarda to‘g‘onga o‘rnatilgan sensorlar uzatayotgan belgilarni yozib borishi shart.
Kanadada bu jarayonlar texnologiyalar orqali boshqaruv pulti bilan ham amalga oshiriladi. Biroq nazoratchilar bevosita nazoratni amalga oshirishi va tuproqning to‘g‘ondagi holatini «Visual inspection» - ko‘z bilan nazorat qilishi shart. Bundan tashqari, videokuzatuv uskunalari bo‘lishi kerak. Agar bu ishlar amalga oshirilmagan bo‘lsa, demak, bu juda katta xato.
– Sardobadagi suv omborida mahalliy ogohlantirish qurilmalari va sensor moslamalari kabi texnik qurilmalar joriy etilmagan. Ammo bularni amalga oshirish ma'lum tashkilotlarga biriktirilgan edi.
Favqulodda vaziyatlar vazirligi boshqarma boshlig‘i Komiljon Aripov Sardobada xavf zonasidagi hududlarda falokatdan xabar qilish uchun tovushli vositalar o‘rnatish belgilangani, ammo xabar berish tizimi juda qimmat turishi sababli bu ishlar bajarilmay qolib ketganini aytgandi. Bu esa undan katta xarajat, yo‘qotish va ovoragarchiliklarga sabab bo‘ldi.
Masalaning yana bir qiziq tomoni, Niderlandiyada joylashgan DELTARES mustaqil tadqiqot markazi ekspertlari Sanjay Giri va Gennadiy Donchitsning aytishicha, aholini xavfdan ogohlantirish juda oson va u qimmat emas. Ushbu olimlarning tadqiqotlari bilan tanishmisiz? Sizningcha, o‘zbekistonlik rasmiy bergan ma'lumot to‘g‘rimi yoki xorijlik tadqiqotchilarning xulosasi?
– Men niderlandiyalik mutaxassislar fikrini qo‘llab-quvvatlayman. Hozir kompyuter va axborot texnologiyalari juda rivojlangan. Bu bozor shunday rivojlanganki, undan qimmat, o‘rtacha va arzonini tanlash imkoni mavjud. 404 million dollar sarflangan loyiha uchun ogohlantirish moslamalarini sotib olish arzimagan narsa, aslida. Buni «Qimmatga tushuvchi tejamkorlik» deyishadi. Ya'ni qurilishda 10 so‘m tejayman deb, butun boshli uydan ayrilib qolish ham mumkin.
Texnologiyalar bozori mahsulotlarga boy. Uning sotuvchilari to‘g‘on uchun kerakli 10dan ortiq muqobil variantdagi texnologiyalarni ko‘rsatishi mumkin edi. Qurilish ishlariga katta mablag‘ sarflayotgan O‘zbekiston hukumati bunga qarshi bo‘lardi deb o‘ylamayman. Chunki bu yerda gap masalani to‘g‘ri ko‘tarish va rahbariyatga to‘g‘ri yetkazish bilan bog‘liq. Agar shunday qilinganda, aminmanki, hukumat bunga sharoit qilib bergan bo‘lardi.
– Ya'ni yuzaga keladigan xavf ko‘lami to‘g‘ri tushuntirilganda, loyiha-smetasida ko‘zda tutilganidan oshirib bo‘lsa-da, qo‘shimcha mablag‘ topilgan bo‘lardi. To‘g‘rimi?
– To‘g‘ri. Har bir soha, har bir ish uchun alohida tender o‘tkaziladi. Shunday katta loyiha amalga oshirilayotgan paytda uning loyihasidan tortib boshqa ishlargacha - hammasi uchun bitta tender o‘tkazish noto‘g‘ri. Masalan, Kanadada loyihaning o‘zi uchun alohida tender o‘tkaziladi va unga qatnashayotgan konsalting firmalarining tarixi, ular bajargan buyurtmalar, taklif qilayotgan narx o‘rganiladi.
Xuddi shunday, xavfsizlikni ta'minlovchi jihozlar sotib olish va o‘rnatish vazifasini bajaruvchi tashkilot tanlanishi kerak bo‘lganda ham uni tender asosida tanlash lozim edi.
Bizga yaqin bo‘lgan Turkiya, Rossiyada ham yaxshi ish olib borayotgan kompaniyalar juda ko‘p. O‘ylaymanki, hukumat ulardan birini tanlashi mumkin edi.
– O‘zbekistondagi gidroinshootlar bilan yaxshi tanish DELTARES mustaqil tadqiqot markazi ekspertlari to‘g‘on uzoq vaqt davomida tanaffuslar bilan qurilgani - o‘pirilish sabablaridan biri bo‘lishi mumkin degan taxminni ham ilgari surishmoqda. Ular bu fikrni mamlakatdagi gidroinshootlar bilan yaxshi tanish bo‘lgan olimlar sifatida bildirishmoqda.
Ularning tadqiqotidan ayon bo‘ladiki, to‘g‘onning o‘pirilgan qismi oxirgi bosqichlarda qurilgan. Qurilishdagi tanaffuslar sababli to‘g‘on devorlarining deformatsiyasi bir tekisda va o‘zaro hamohang tarzda kechmagan, bu esa oxir-oqibatda o‘pirilishga olib kelgan bo‘lishi mumkin.
Mutaxassis sifatida ayting-chi, bu taxminda asos bormi?
– Albatta, asos bor. Har qanday inshoot qurilgandan so‘ng tuproqda cho‘kish bo‘ladi. Uy qurayotgan o‘zbek ham fundament qurib bo‘lgach, qolgan ishlarni tuproq cho‘kib, joylashishi uchun bir yilgacha to‘xtatib turadi.
Agar to‘g‘on 7 yil davomida qurilgan bo‘lsa, uning turli o‘rinlarida deformatsiya turli darajada kechishiga sababchi bo‘lgan. Natijada esa boshqa devorlar yaxlitligi buzilgan bo‘lishi mumkin. Shuning uchun bu taxmin o‘rganilishi zarur.
Turli ochiq manbalar orqali fojia sabablarini o‘rganish bilan shug‘ullanuvchi komissiya tarkibiga Fransiya, Turkiya va Rossiyadan yetuk mutaxassislar taklif qilingani haqida ma'lumotlar berildi. Xorijdan mutaxassis taklif qilish shart. Chunki ulardagi tajriba O‘zbekistondagidan farq qilishi mumkin. Lekin bu O‘zbekistondagi mutaxassislarning o‘zi tekshiruv o‘tkaza olmaydi degani emas.
Kanada universitetlarida dars beruvchi professorlar bizga loyihalarni tahlil qilishda yordam berishadi. O‘zbekistonda ham shu tajribani joriy qilish, mahalliy va xorijiy universitetlarida dars beruvchi professorlarni ham bu kabi ishlarga taklif qilish zarur, deb o‘ylayman.
Jamshid Niyozov suhbatlashdi
