Kanadada istiqomat qilayotgan vatandoshimiz, professional injyener Sharofiddin Qaraboyev Sardoba voqeasi yuzasidan o‘z mulohazalarini Kun.uz`ga taqdim etdi.
«Sardoba» suv omborida 1 may kuni ro‘y bergan texnogen falokat, undan avvalroq Buxoro viloyatida yuz bergan kuchli shamol oqibatida uylarning vayron bo‘lishi, Toshkent metrosi qurilishidagi fojia va boshqa ko‘plab qurilishda ro‘y berayotgan turli darajadagi halokatlarga fikr bildirishni o‘zimning insoniy, professional va ma'naviy-ahloqiy burchim deb bildim.
Hozirda, bu falokatlar qurilish sohasida chuqur ildiz otgan korrupsiya tufayli ro‘y bergani haqida ko‘p gapirilmoqda. Masalaning bu tomonini huquqni muhofaza qiluvchi organlarga qoldirgan holda, men bir professional injyener va loyihalarni boshqaruvchi mutaxassis sifatida «Sardoba» suv omboridagi falokat sabablari, O‘zbekistonda qurilish sohasi, injyenerlik sohasi va qurilish jarayonida injyenerning ishtiroki xaqida o‘z fikr-mulohazalarimni bildirishni, hamda qurilish sohasini yaxshilash borasida ba'zi bir tavsiyalarimni bayon etishni istar edim.
Sardoba suv omboridagi falokat sabablari bo‘yicha menda ikkita taxmin bor:
1. Loyihalash jarayonidagi xatolar
2. Qurilish jarayonida texnik me'yorlar buzilishi
Keling, ularni birma-bir ko‘rib chiqaylik.
1. Loyihalash jarayonidagi ehtimoliy xatolar
a) Suv ombori uchun noto‘g‘ri joy tanlangan bo‘lishi mumkin. Qurilish mo‘ljallangan hududda tuproqning tarkibiy qismi va xossalari, xususiyatlarini aniqlash va tahlil qilish kerak edi. Qurilishning iqtisodga, odamlar hayotiga, tabiatga, iqlimga va hayvonot olamiga ijobiy va salbiy ta'sirini o‘rganish va tahlil qilish zarur edi. Ehtimoliy halokat oqibatlari oldindan modellashtirilib, falokat natijasida keltiriladigan zarar taxminan hisob-kitob etilishi va agar zarar miqdori katta bo‘lsa, suv ombori qurilishni boshqa joyga ko‘chirishlari lozim edi.
b) To‘g‘on devorlarining suv massasi bosimiga chidamlilik darajasini va to‘g‘on qurilishida ishlatiladigan materiallarning suv ta'sirida yemirilish darajasi to‘g‘ri aniqlanmagan bo‘lishi mumkin.
Odatda, suv omborlari strategik obektlar hisoblanadi, shuning uchun ham bunday obektni loyihalashga jiddiy yondashiladi. Bu erda asosiy e'tibor to‘g‘on devorlarining suv massasi bosimiga chidamlilik darajasini va to‘g‘on qurilishida ishlatiladigan materiallarning suv ta'sirida yemirilish darajasini to‘g‘ri aniqlashga qaratiladi. Ya'ni to‘g‘on ham bosimga, ham eroziyaga chidamli bo‘lishi kerak.
Agar qurilishda ishlatiladigan materiallar yuqoridagi talablarga javob bermasa, u holda devorlar mustahkamligini oshirish uchun beton va armatura ishlatish shart bo‘ladi.
Hozirda hammaga ma'lum bo‘ldiki, «Sardoba» suv ombori qurilishida beton va armatura ishlatilmagan. Xuddi mana shu loyihalashdagi ehtimoliy xato bo‘lishi mumkin.
2. Qurilish jarayonida texnik me'yorlar buzilishi
a) Qurilishda ishlatiladigan materiallar sifati loyihada ko‘rsatilgan standartlar va me'yorlarga mos kelmasligi mumkin.
Suv ombori qurilishda ishlatilgan tuproq va shag‘al materiallar sifati loyihadagidan past bo‘lgan bo‘lsa, shu tufayli to‘g‘on devorlari bosimga yoki eroziyaga dosh bera olmagan bo‘lishi ehtimol.
b) Qurilish me'yorlariga rioya etilmagan bo‘lishi mumkin. Odatda suv ombori devorlari qatlam-qatlam bunyod etiladi. Bunda har bir qatlam qalinligi 15–30 sm.dan oshmasligi kerak, ya'ni har bir qatlam og‘ir zichlovchi texnikalar yordamida loyihada ko‘rsatilgan darajada zichlanadi va test sinovidan o‘tgandan so‘ngra keyingi qatlamni bunyod etishga kirishiladi.
Agarda bu qoidaga rioya etilmasa, tuproq va shag‘allarda bo‘shliqlar (g‘ovakliklar) qolib ketadi. Suv aynan shunday bo‘shliq-g‘ovakliklar orqali o‘ziga yo‘l topib va devorni teshib, buning natijasida o‘pirilish yuzaga kelishiga sababchi bo‘lgan bo‘lishi mumkin.
Afsuski, Sardoba suv omboridagi falokat O‘zbekistondagi qurilishlardagi birinchi va oxirgi halokat emas. Shuning uchun ham men bugun ko‘proq qurilishda sifatni yaxshilashga yordam beruvchi boshqa omillar haqida to‘xtalib o‘tmoqchi edim.
Ko‘pchilikka ma'lumki, har qanday qurilish loyihasini amalga oshirishda injyenerlarning roli beqiyos. Ular loyihalarning har bir bosqichida: yangi inshootlarni loyihalashda, rejalashda, qurilishni boshqarishda, sifatni nazorat qilishda va qurilgan inshootlarni qabul qilib olishda faol qatnashadilar.
Qurilishni loyiha asosida barcha texnik standartlar va talablarga mos ravishda muvaffaqiyatli va sifatli qilib yakunlash injyenerlar zimmasidagi asosiy vazifalardan biridir. Injyenerlar faoliyati faqat qurilish sohasi bilan cheklanib qolmaydi. Ular mashinasozlik, ishlab chiqarish sanoati, energetika, transport, konchilik, neft va gaz sanoati, qishloq xo‘jaligi kabi ko‘plab sohalarda ishtirok etadilar.
O‘zbekistonda mamlakat iqtisodiyoti uchun o‘ta muhim bo‘lgan injyenerlik sohasi hozirgacha yaxshi tashkillashtirilmagan, muvofiqlashtirilmagan, monitoring va nazorat qilinmaydi. Injyenerlik sohasi dunyoning ko‘plab davlatlarida litsenziyalangan soha hisoblanadi. Faqat injyenerlik sohasidagi oliy ma'lumotning o‘zi injyenerlik faoliyati bilan shug‘ullanish va o‘zini injyenerman, deb atashga huquq bermaydi.
Misol uchun, Kanadada injyenerlik bilan shug‘ullanish uchun siz Kanada injyenerlik regulyatorlari (Injyenerlar assotsiatsiyasi)dan birining litsenziyasiga ega bo‘lishingiz kerak. Lisenziyalash uchun aniq talablar regulyator tomonidan belgilanadi, odatda bajarilishi shart bo‘lgan beshta mezon mavjud:
1. Akademik talablar: Kanada injyenerlik akkreditatsiyasi kengashi tomonidan tasdiqlangan injyenerlik dasturida bakalavriat darajasiga yoki shunga o‘xshash malakaga (chet davlatlarda olingan ta'lim) ega bo‘lish;
2. Ish tajribasi: Siz litsenziya olish uchun murojaat qilgan provinsiya yoki hududda to‘rt yillik injyenerlik tajribasiga ega bo‘lish;
3. Kasb va etika: Professional amaliyot (ahloq va qonun) va injyenerlik asoslari imtihonlarini topshirish.
4. Yaxshi xulq-atvor: Da'vogarlar yaxshi xulq-atvorni namoyish etishlari kerak.
5. Tilni bilish: Arizachilar litsenziya olish uchun murojaat qilgan provinsiya yoki hududga qarab ingliz yoki fransuz tillarida ishlash qobiliyatini namoyish etishlari kerak.
O‘zbekistonda ham injyenerlik sohasini litsenziyalash zarur, chunki injyenerlik bu eksklyuziv — o‘ziga xos soha. O‘zbekistonda injyenerlik sohasini litsenziyalash nafaqat qurilish, balki iqtisodiyotning barcha sohalariga ijobiy ta'sir etadi.
Biz tevarak-atrofimizda hamma joyida injyenerlik mahsulini ko‘rishimiz mumkin. Biz yashayotgan va ishlayotgan binolar, sayohat qilayotgan transport vositalarimiz, yo‘llar, ko‘priklar, foydalanilayotgan zamonaviy aloqa vositalari, turli ishlab chiqarish uskunalari va hokazolar — hammasi aynan injyenerlar tomonidan yaratiladi.
Lisenziyaga ega professional injyener o‘zi chizgan dizayn yoki yaratgan mahsulot sifatini kafolatlaydi va javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi.
Misol uchun, men Kanadada injyenerlik faoliyati bilan shug‘ullanish uchun litsenziyaga egaman. Menda Kanada Injyenerlar assotsiatsiyasi tomonidan berilgan, mening nomim yozilgan sertifikat va shaxsiy muhrim bor.
O‘zim tayyorlagan loyiha hujjatlariga muhr bosib imzolayman, bu bilan men o‘z mehnatim sifatini kafolatlayman va bunga to‘liq mas'ulman. Mana shunday mas'uliyat injyenerlarni har doim o‘zi ustida ishlashga, tinimsiz bilimi va malakasini oshirishga undaydi. Bu esa o‘z navbatida ular yaratayotgan mahsulotlar sifatini yaxshilaydi va xavfsizlik darajasini oshiradi.
Shaxsan men Kanadada ko‘plab sanoat obektlari, infrastruktura inshootlari, katta avtomagistrallarni loyihalashda, qurilish sifatini nazorat qilishda va davlat ahamiyatiga ega loyihalarni boshqarishda qimmatli tajribaga ega bo‘lishimga qaramasdan, doimo bilim va malakamni oshirib borishga harakat qilaman. Bu mening professional va ma'naviy-ahloqiy burchimdir.
Xo‘sh, O‘zbekistonda bu sohada ahvol qanday? O‘zbekiston muhandislar-konsultantlar uyushmasi O‘zbekiston Respublikasi prezidentining 2018 yil 11 sentyabrdagi qaroriga (PQ-3939-son «Hududlarda tadbirkorlik tashabbuslari va loyihalarini jadal amalga oshirishni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida») binoan tashkil etilgan.
Uyushmaning maqsadi – yirik, murakkab va strategik muhim investitsiya loyihalari uchun muhandislik va konsalting xizmatlarini bosqichma-bosqich import o‘rnini bosish, deb belgilangan. Mana, salkam ikki yildirki bu tashkilot keng jamoatchilikka o‘zini tanita olmadi va jamiyatda o‘z o‘rnini topa olgani yo‘q. O‘zbekistonda bunday tashkilot borligini ko‘pchilik injyenerlar haligacha bilishmaydi ham.
Men Kanadada ishlasam xam, O‘zbekiston muhandislar-konsultantlar uyushmasiga a'zo bo‘lish uchun 2019 yilning avgustida ularga elektron pochta orqali savol yo‘lladim, ammo shu vaqtga qadar ulardan javob olganim yo‘q. Mana shuning o‘zi ham bu tashkilot faoliyati qanday darajada ekanini yaqqol ko‘rsatib turibdi.
Vaholanki, bu uyushma O‘zbekistondagi barcha injyenerlarni va injiniring-konsultant firmalarni a'zolikka olishi, ularning faoliyatini muvofiqlashtirishi va tartibga solishi zarur edi.
O‘ylaymanki, agar ish shunday davom etsa, O‘zbekistonda bu soha yana ancha vaqtgacha nazoratsiz, tashkillashtirilmagan va muvofiqlashtirilmagan holda qolaveradi.
O‘zbekistonda shunday muhim soha nazorat qilinmasligi hamda injyenerlarning malakasi va bilimi tekshirilmasligi – qurilishlarda sifatning pastligining va buning oqibatida turli halokatlar sodir bo‘layotganining sabablaridan biri, desak bo‘ladi. Chunki nazorat va talab bo‘lmagan joyda sifat ham bo‘lmaydi.
Mana endi O‘zbekistondagi qurilish sifatini yaxshilash uchun nimalar qilinishi lozim, degan savolga javob berishga harakat qilamiz.
Men quyidagi ishlarni amalga oshirishni taklif qilgan bo‘lardim;
1. Oliy o‘quv yurtlarida injyener kadrlarni tayyorlash bo‘yicha ta'lim sifatini yaxshilash. O‘quv dasturlarini rivojlangan davlatlar dasturlariga yaqinlashtirish.
2. O‘zbekistonda injyenerlik sohasini litsenziyalash. Lisenziya — bu mas'uliyatdir. Ishda xatoga yo‘l qo‘yish esa litsenziyadan mahrum bo‘lishga va injyenerlik faoliyatining to‘xtatilishiga olib keladi. Bunday holatda har bir injyener mas'uliyatni o‘n chandon ortiqroq his etadi, yetti o‘lchab bir kesadi. Sifatsiz materiallarni ishlatishdan bosh tortadi, qurilish standartlariga va normativlariga javob bermaydigan obektlarni qabul qilib olmaydi.
3. Qurilish loyihalarini boshqarishni haqiqiy professionallarga topshirish. Katta lavozimda ishlayotgan amaldorlarning hammasi ham loyihalarni boshqarish bilim va malakasiga ega emas, ko‘p holatlarda ular tomonidan noto‘g‘ri qarorlar qabul qilinayotganiga, ishlar rejasiz va mantiqsiz ravishda olib borilayotganiga guvoh bo‘lishimiz mumkin.
Professional loyiha boshqaruvchilari loyihani integratsiyalashgan holda boshqarish, loyiha jadvali asosida boshqarish, loyiha xarajatlarini boshqarish, loyiha sifatini boshqarish, loyiha resurslarini boshqarish, loyihalarda xavf-xatarlarni boshqarish kabi ko‘plab bilimlarga ega bo‘lishlari zarur.
4. Qurilish loyihalarini yakunlash muddatini qandaydir bayramlarga to‘g‘rilash tajribasidan voz kechish lozim. Qurilish jarayonining o‘z qonun-qoidalari bor va ularning bayramlarga hech qanday aloqasi yo‘q.
5. Qurilish loyihalari bo‘yicha shaffof tenderlar tashkil etish.
6. Qurilish bo‘ladigan joyni tanlashga ilmiy nuqtayi nazardan yondashish, to‘liq geologik tadqiqotlar o‘tkazish, qurilish mo‘ljallangan xududda tuproqning tarkibiy qismi va xossalari, xususiyatlarini aniqlash va tahlil qilish. Qurilishning iqtisodga, odamlar hayotiga, tabiatga, iqlimga va hayvonot olamiga ijobiy va salbiy ta'sirini o‘rganish va tahlil qilish.
7. Qurilishda sifatni boshqarishni rejalashtirish (Quality Control Management Plan). Har qanday inshootlar loyihalari, qurilish materiallari, bajarilgan ishlar sifatini nazorat qilish va qurilish jarayoni to‘g‘ri tashkil qilish professonal injyenerlar tomonidan amalga oshirilishi zarur.
Qurilish sifatini yaxshi boshqarish xatolar sonini kamaytiradi, loyihalarning o‘z vaqtida, budjet doirasida va sifatli bajarilishiga yordam beradi.
8. Inshootlarni qurish va foydalanishda xavf-xatarlarni boshqarishni o‘rganish (Risk Management). Inshootlarni qurishdagi va foydalanishdagi xatarlarni boshqarish xavflarni oldini olish uchun zarur bo‘lgan tadbirlarni rejalashtirish, nazorat qilish va boshqarish. Buning uchun xavfni aniqlash va tahlil qilish, xavf darajasini aniqlash, xavfni boshqarish bo‘yicha choralar ko‘rish, mavjud xavflarni boshqarish va minimallashtirish zarur.
9. Loyihalarni boshqarish (Project Management) bo‘yicha o‘quv kurslarini tashkil etish va malakali mutaxassislarni tayyorlash. Loyihalarni boshqarish bu – alohida fan va jiddiy sohadir.
Albatta, bitta maqolada qurilish sohasida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan hamma ishlarni sanab berish imkonsiz. Lekin shuni ishonch bilan aytishim mumkinki, O‘zbekistonda qurilish sohasi tubdan isloh qilinishi lozim. Bu jarayonda rivojlangan davlatlar tajribasidan foydalanish juda foydali bo‘ladi.
Eslatma: Yuqoridagilar mening shaxsiy fikrlarim, hech qanday tashkilot yoki uyushmalarga aloqasi yo‘q.
Sharofiddin Qaraboyev,
Kanada
Muallif haqida: Sharofiddin Qaraboyev Kanada shimoliy-g‘arbiy hududlari hukumatining Infrastruktura departamentida loyihalarning katta boshqaruvchisi bo‘lib ishlaydi.
Kanada Injyenerlar uyushmasi a'zosi, professional injyener. Kanada Qurilish uyushmasining qurilish loyihalarini boshqarish bo‘yicha oltin muhrli sertifikatiga ega.
