Тармоқ тузоғи: Instagram ҳаётимизга нимани олиб киряпти?

Бугунги кунда Ўзбекистонда интернетдан фойдаланувчиларнинг катта қисми ижтимоий тармоқларда, хусусан Instagram’da фаол. NapoleonCat маълумотларига кўра, мамлакатимиздаги Instagram фойдаланувчиларининг қарийб 64 фоизи эркаклар, 36 фоизи эса аёллардан иборат. Бу рақамлар тармоқнинг аҳамияти ва таъсир доираси қанчалик кенг эканини кўрсатади.

Аммо савол туғилади: Instagram – жамият учун кўпроқ имкониятми ёки таҳдид?

Ижобий жиҳатлар

1. Алоқа ва мулоқот майдони бўлган ушбу тармоқ дўстлар, қариндошлар ва ҳамфикрлар билан тезкор алоқа қилиш, дунё бўйлаб одамлар билан танишиш имконияти ижтимоий тармоқнинг энг катта афзалликларидан.

2. Платформа орқали фан, тиббиёт, психология ёки шахсий ривожланишга оид кўплаб билимлар тарқалмоқда.

3. Тадбиркорлар ва компаниялар учун Instagram реклама ва мижоз топишнинг энг самарали каналларидан бири.

4. Бу ерда ўзини ифодалаш осон, истеъдодли ёшлар ўз ижодий ишларини кенг аудиторияга тақдим этишлари мумкин.

Салбий жиҳатлар

1. Ёлғон образлар ва солиштириш синдроми. Фильтрлар ва идеаллаштирилган ҳаёт акс этган постлар кўп ҳолларда ёшларнинг руҳиятига салбий таъсир кўрсатади.

2. Фейк ахборот ва манипуляция жуда кўп учрайди ва тез тарқалади. Instagram орқали тарқалаётган текширилмаган янгиликлар жамоат онгига салбий таъсир қилиши мумкин.

3. Шахсий маълумотларни ўғирлаш, аккаунт бузилиши ёки онлайн таъқиб ҳолатлари кўпайиб бормоқда.

4. Рилслар тезкорлиги ва турфа хиллигига қизиқиб вақт ўтгани сезилмайди натижада кўпчилик учун Instagram иш ёки ўқиш жараёнига салбий таъсир қилиб, самарадорликни пасайтиради.

5. Болалар, айниқса ўсмирлар учун назоратсиз фойдаланиш маънавий хавфлар ва диққат тарқоқлигига олиб келиши мумкин.

Instagram таъсиридаги аёллар

Юқорида келтирилган статистикада фойдаланувчилар орасида аёллар улушининг нисбатан камлигини кўрсатса-да, тармоқнинг эмоционал таъсирига тушиб қолиш аёлларда кўп учрайди. Бунга улардаги физиологик жараён сабаб бўлиши мумкин. Физиологик жиҳатдан аёл организмида ҳар икки соатда гормонлар ўйнаб туради, эркакларда эса бу ҳолат бир кунда бир марта юз беради. Бу дегани аёллар эмоционал ва ўта ҳиссиётга берилувчан бўлишади.

Нигора (28 ёш, Тошкент)

— Оддий ишчи оилада ўсганман, турмушга чиққанман. Ўртаҳол яшаймиз, ҳеч нарсадан нолимаганман. Лекин 2 йил аввал янги телефон олганимда Instagram очдим. Унгача ҳам бир очгандим, болалар билан вақт бўлмасди киришга. Энди сал бемалол бўлдим ва қизиқдим. Овқатлар тайёрлашни, озишни, шунга ўхшаш нарсаларни ўргатадиганларни кузатардим, яхши маълумотлар олардим. Бора-бора кўпроқ кирадиган бўлдим.

Эсласам охирги бир йил давомида қўлимга телефон олганимда фақат инстаблогерларнинг саёҳатлари, қиммат машинаси, бренд кийимларини кўрибман. Ўзимни уларга нисбатан жуда камбағал ва омадсиз ҳис қилардим. Аста-секин мотивациям йўқолди, ҳатто ишга боргим келмай қолди. Жуда қашшоқ, зерикарли, бахтсиз ҳаётда яшаётгандай ҳис қилардим ўзимни. Ҳатто ошхонага болаларим учун таом тайёрлашга кириб ҳам эски ошхона мебелимизни кўрганимда блогерларнинг уйидаги ҳашаматли ошхоналар кўз олдимга келиб, овқат тайёрлагим келмай қоларди. Турмуш ўртоғимни омадсизликда айблай бошладим, бошқаларга эри доим гуллар беришини, у эса буни билмаслигиниям юзига солдим. Хайриятки эрим ўқимаган бўлса ҳам, тушунган одам. Ҳозир болаларимиз келажаги учун пойдевор қўяётганини, мен жуда кўп яхши нарсаларга арзишимни айтиб телефонимдан Instagram’ни ўчиришимни илтимос қилди. Демак ундан тўғри фойдаланиш ҳам жуда аҳамиятли экан.

Мутахассислар нима дейди?

Психотерапевт Гули Тўраева:

— Бугун ҳамма ижтимоий тармоқлардан фойдаланади. Айниқса Instagram’да шунақаки, инсон ички истакларига мос нарсаларни тавсия қилади. Рилслар, постлар кетма-кетлиги шунга қараб чиқаверади – саёҳат, таомлар, машина ва ҳоказо. Нейропсихологик томондан қаралса, инсон уларни кўриб етарлича дофамин олиши мумкин. Ўзида йўқ бўлса ҳам чиройли, ёқимли нарсаларни кўрса хурсанд бўлади. Бунинг зарарли тарафи шундаки, тармоқдаги қисқа рилсларни кўриш оқибатида организмдаги дофамин ишлаб чиқариш тизими ўз захирасини тугатиб қўяди. Мияда дофамин ишлаб чиқариш бузилади, диққат концентрация бузилади, хотира ёмонлашади. Дофамин синтезлари бузилиб, депрессияга тушиш хавфи бор.

Ижтимоий тармоқлар орасида айнан Instagram’да ҳамма ўзининг яхши ҳаётини, ҳашаматни кўз-кўз қилади. Бу эса баъзиларга мотивация бўлса, пессимистик кайфиятдаги одамларга ўзидан қониқмаслик, атрофдагилар билан муаммолар, тушкунлик ҳиссини беради.

Кўпинча чарчаган, стрессга тушганлар Instagram’га чалғиш учун киради. Бу чора эмас, чунки худди наркотик каби вақтинча таъсир бериши мумкин, аммо қарамлик келтириб чиқаради.

Ижтимоий тармоқларда идеаллаштирилган образларни кўриш кўп ёшларда “мен ундан орқада қолиб кетяпман” деган фикрни уйғотади. Бу ҳолат депрессия ва ўзини паст баҳолашга олиб келиши мумкин. Ота-оналар фарзандлари Instagram’да маълумотларни филтрлашларига эътиборли бўлишлари зарур. Бу нафақат болалар учун – катталар ҳам маълумот олишда, тармоққа вақт сарфлашда мувозанатни ушлашлари керак.

IT хавфсизлик мутахассиси Азизбек Маматқулов:

— Instagram аккаунтлари орқали шахсий маълумотлар ўғирланиши ҳолатлари кўпаймоқда. Баъзида одамлар билмасдан хавфли ҳаволаларга киради ёки сохта гивевейларда иштирок этади. Шунинг учун икки босқичли ҳимояни қўллаш ва шахсий маълумотларни эълон қилмаслик муҳим.