Ботулизм хавфидан огоҳлик: уйда тайёрланган консерваларни очишдан аввал эътибор қаратишингиз зарур бўлган 5 жиҳат

Нотўғри ёпилган ёки сақланган консерваларда ботулизм бактерияси (Clostridium botulinum) пайдо бўлиши мумкин. Бу микроорганизмлар ҳаво ўтмайдиган, илиқ муҳитда ривожланади ва ўзидан кучли заҳар ҳисобланган ботулин токсинини ажратади.

Ушбу токсин асаб тизимига таъсир қилади: бош айланиши, кўриш хиралашиши, нутқ бузилиши, нафас олиш қийинлашуви каби белгиларга олиб келади. Энг оғир ҳолатларда эса ўлим хавфини туғдиради. Шу сабабли сифати бузилгандек кўринган ҳар қандай консервани истеъмол қилишдан тийилиш зарур.

Қуйида уй шароитида тайёрланган консерва маҳсулотларининг истеъмолга яроқлилигини аниқлашга ёрдам берувчи жиҳатларга тўхталамиз:

Қопқоқ ҳолати

Банка қопқоғи шишган, қийшайган ёки босилганда “клик” товуши чиқаётган бўлса, бундай маҳсулотни очиш тавсия этилмайди. У ҳолат, одатда, банкада газ ажралиш жараёни бошланганини, яъни бактериялар фаоллашганини билдиради. Шишган қопқоқ – ботулизм хавфининг энг аниқ белгиларидан бири.

Оддий қилиб тушунтирадиган бўлсак, банка ичида газ тўпланган бўлса, демак, ичкарида микроорганизмлар “иш” бошлаб юборган: улар маҳсулотни аста-секин парчалайди, натижада газ ҳосил бўлади. Бу газ банканинг ички босимини ошириб, қопқоқни шиширади.

Хавфли ҳолат ботулизм бактерияси ривожланганда кузатилади. Мазкур бактерия паст кислотали муҳитда (масалан, сабзавотли салатлар ёки гўштли консерваларда) яшайди ва заҳарли токсин ажратади. Энг ёмон томони, бу заҳарни на ҳид, на ранг, на таъм орқали аниқлаб бўлади. Яъни банка “оддий” кўринишда сақланади, аммо ичида ўта хавфли модда тўпланган бўлиши мумкин.

Бундан ташқари, тўғри ёпилган банка вакуум босимида бўлади. Шунинг учун уни босганингизда товуш чиқмайди. Аммо қопқоқ қимирлаётган бўлса, босилганда пастга кириб чиқса ёки “клик” товуши эшитилса, ушбу ҳолат вакуум бузилгани, ичкарида газ ҳосил бўлгани ҳамда бактериялар фаоллашганини англатади. Бундай банкани очиш ёки татиб кўриш мутлақо мумкин эмас. Ҳатто “билиш учун бир қошиқ еб кўраман” дейиш ҳам зарарли, негаки ботулин токсинининг атиги бир неча микрограмми ҳам инсон ҳаётини хавф остига қўяди.

Ранги ва тиниқлиги

Янги тайёрланган консервалар тиниқ, чиройли рангда бўлади. Мазкур ҳолат банканинг тўғри ёпилганидан дарак беради. Вақт ўтган сайин рангда бироз ўзгариш кузатилиши табиий: помидор суви бироз тўқроқ тус олиши ёки мураббода шакар доначалари (кристаллар) пайдо бўлиши хавфли эмас.

Бироқ консерванинг суюқ қисми лойқаланиб, ичида кўпик ёки моғор пайдо бўлиши унинг таркиби бузилганидан даракдир. Мазкур ўзгаришлар бактериялар ёки зарарли микроблар кўпайганидан далолат беради. Айниқса, нордон ёки аччиқ ҳид сезилса, маҳсулотни дарҳол ташлаб юбориш керак.

Ҳид

Ифор – консерванинг “тили”. У сизга “эҳтиёт бўл!” дейди. Тоза ҳид бўлса, демак, сиз мазали ва хавфсиз маҳсулотни татиб кўришингиз мумкин. Шубҳали ҳид эса маҳсулот зарарли эканлигидан дарак: ҳатто ранги чиройли ва тиниқ бўлса ҳам. Истеъмолга яроқли консерваланган маҳсулотдан табиий мева ёки сабзавот ҳиди келади. Аммо бонкани очганда чириган егулик ифори таралса, металл ёки сирка ҳиди сезилса, консерваланиш жараёнида хатолик кетган.

Сақлаш жойи ва муддати

Уй шароитида тайёрланган консерваларни салқин, қоронғи ва қуруқ жойда, одатда, бир йилдан ошмаган муддатда сақлаш тавсия этилади. Иссиқ жойда ёки қуёш тушадиган токчада турган маҳсулотларда кимёвий парчаланиш тезлашади, бу эса уларнинг таъмига, ҳатто хавфсизлигига ҳам таъсир қилади.

Мисол учун, 2023 йил ёзида ёпилган банка 2025 йил қишида истеъмол учун яроқли бўлмаслиги мумкин. Ҳатто ташқи кўриниши яхши сақланган бўлса ҳам ички кимёвий ўзгаришлар ёки бактериал фаолият натижасида хавф ортиши эҳтимоли бор. Шу сабабли, “банканинг кўриниши нормал, у хавфсиз” деган нотўғри хулосага келмаслик керак.

Консерва маҳсулотларини тўғри сақлаш учун қуйидаги маслаҳатларга амал қилиш фойдадан холи бўлмайди:

• Ҳар бир банкага ёпилган санани ёзиб қўйиш: бу орқали қайси банка қанча вақтдан буён сақланиб турганини билиш қулайлашади;
• Салқин ва қоронғи жой танлаш: шкаф, ошхона жавони, қоронғи токча ёки совуқ хона нормал муҳит ҳисобланади;
• Иссиқ ва қуёш тушадиган жойлардан узоқроқ сақлаш: бу рангнинг тез ўзгариши, ҳид йўқолиши ва бактериал хавфнинг камайиши учун муҳим;
• Муддат: бир йил ичида истеъмол қилиш тавсия этилади. Паст кислотали маҳсулотларда (сабзавотли салатлар, гўштли консерва) бу муддат янада қисқароқ бўлиши мумкин.

Тайёрлаш усули ва гигиена

Консервалаш жараёнида стерилизация энг муҳим босқич ҳисобланади.

Банкалар қайнаб турган сувда камида 15–20 дақиқа давомида қиздирилиши керак. Қопқоқлар эса алоҳида стерил қилинган бўлиши лозим. Акс ҳолда, ботулизм (Clostridium botulinum) бактерияси учун идеал муҳит яратилади. Гигиеник қоидалар бузилса, ҳатто энг табиий ва сифатли мева ҳам заҳарли маҳсулотга айланади.

Уйда тайёрланган консерваларни истеъмол қилишда шошилмаслик керак. Бир дақиқалик текширув соғлиғингизни сақлаш учун муҳим. Шишган қопқоқ, ғалати ҳид, лойқа рангли ёки узоқ муддат давомида сақланган консервани умуман истеъмол қилмаслик тавсия этилади.

Диёрахон Набижонова