Fermerning mehnati o‘zini oqlaydimi? - Xorazm viloyatida achchiq qalampir yetishtirish muammolari

2018 yil yanvar oyida O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi tarixida ilk marotaba achchiq qalampir ekish bo‘yicha ommaviy kampaniya start oldi. Kun.Uz tahririyati bu tadbirning viloyatlarda qanday olib borilgani, uning natijalari qanday bo‘lgani, achchiq qalampir ekkan fermerlarni qiynab kelayotgan muammolar to‘g‘risida bir qancha maqolalarni tayyorlab, jamoatchilik e'tiboriga havola etib kelmoqda.

Navbatdagi lavha Xorazm viloyatida achchiq qalampir ekkan fermerlarning yutuq va muammolari haqida.

2017 yil dekabr oyida O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev Qoraqalpog‘iston Respublikasiga tashrif buyurganida, past hosilli paxta dalalarini qisqartirish, ularning o‘rnida 60-80 kunda pishib yetiladigan eksportbop achchiq qalampirni ekish, buni Respublikamizning boshqa viloyatlarida ham yo‘lga qo‘yish bo‘yicha topshiriq berdi.

2018 yil 27 yanvarda Vazirlar Mahkamasining 62-sonli «Respublikada xorij tajribasi asosida achchiq qalampir yetishtirishni ko‘paytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori qabul qilindi. Unda xorijiy tajriba asosida hududlarda achchiq qalampirni yetishtirish, yig‘ishtirib olish, qayta ishlash va eksport qilishni tashkil etish bo‘yicha chora-tadbirlar belgilab berildi. Qarorni bajarish “O‘zbekoziqovqatxolding” va “O‘zagroeksport” ta'sischiligida tashkil etilishi belgilangan “Chiliuz” tashkiloti zimmasiga yuklandi. Bu vaqtda mazkur tashkilot hali mavjud bo‘lmagani bois, qalampir ko‘chatlari yetishtirish, ularni fermerlarga yetkazib berish vazifasi vaqtinchalik asosda umuman boshqa faoliyat bilan shug‘ullanib kelgan GENERAL MACHINERY GROUP (GMG) MChJga topshirildi.

Pishib yetilgan hosilni fermerlardan cheklanmagan miqdorda sotib olish esa, Xorazm viloyatida «Xorazm Chiliuz» MChJga biriktirildi.

Mavzuga doir:

Umuman, Xorazm viloyatida 130 fermer 138,5 gektar yerga achchiq qalampir ko‘chatini qadadi. Keyinchalik yerlarning sho‘rlanishi, suv taqchilligi va boshqa sabablar natijasida ekin maydonlari qisqarib, 95 gektarni tashkil etdi.

Surishtiruvlarimiz davomida Xorazm viloyati fermerlari ko‘chatni ekish, uni parvarishlash, agrotexnik tadbirlarni amalga oshirish, hosilni yig‘ib olish va uni topshirish bilan bog‘liq bir qancha muammolarga duch kelganini aniqladik. Xususan, fermerlar ko‘chatlar to‘liq yetkazib berilmagani, ularni ekish chog‘ida suv bo‘lmagani, qalampir hosildorligining kutilganidan past bo‘lgani, uni yig‘ishtirib olish va topshirishda muammolar bo‘lgani, yakunda zarar bilan chiqishi mumkinligidan shikoyat qilishdi.

Bu haqda Bog‘ot tumani «Tomorqa xizmat» MChJ huquqshunosi Umid Xudoynazarovni tinglaymiz.

«Achchiq qalampir bilan bog‘liq muammolar uni ekish paytidan boshlandi. GMG kompaniyasiga pul o‘tkazib, ko‘chat olganmiz. Biroq, ko‘chatni to‘liq yetkazib berishmadi, natijada 3-4 million so‘m pulimiz shu kompaniyada qolib ketdi. Uni qaytarib ololmay xunobmiz.

Katta xarajat va mehnat sarflab, 3 gektar yerga qalampir ekdik. Hosil yetildi, uni yig‘ishtirib olish uchun ishchilarga pul berishimiz kerak. «Xorazm Chiliuz» uni 2000 so‘mdan olaman deb turibdi. Ammo, 1 kg hosilni yig‘ishtirib olish uchun ishchilarga 800-1000 so‘m berishim kerak. Qolgan 1000 so‘mdan qanday foyda ko‘rish mumkin?» - dedi Xudoynazarov.

Urganch tumani «Quvonchbaxsh» fermer xo‘jaligi GMG kompaniyasiga pul o‘tkazib, ko‘chatsiz va pulsiz qolganlardan biridir.

«Achchiq qalampir ko‘chatini olish uchun GMG kompaniyasiga 2 mln 820 ming so‘m o‘tkazib berdim. Ammo, ekish paytida suv bo‘lmay qoldi, natijada, ko‘chat olishni biroz kechiktirmoqchi bo‘ldim. Oxir oqibatda, umuman ko‘chatsiz qolib ketdim. Endi pulimni qaytarib ololmay yuribman. Bu borada GMG kompaniyasiga qilingan murojaatlarim samarasiz ketmoqda», - dedi fermer xo‘jaligi xodimi Fayzulla Masharipov.

Achchiq qalampir ekish tadbiridan oldin, fermerlarga uning hosildorligi juda baland, daromadi boshqa ekinlarga nisbatan yuqori bo‘lishi va'da qilingan edi. Amalda esa unday bo‘lib chiqmadi. Bog‘ot tumani «Nurulla Nazira Nodira» fermer xo‘jaligi rahbari Nurulla aka shu muammo haqida gapirdi.

«40 sotix yerga achchiq qalampir ekdim. Xarajati  va mehnati ko‘p bo‘larkan. Ekinning tarbiyasini maromida qildik, odam bo‘yi o‘sib ketdi. Ammo, hosili juda kam bo‘ldi. Har bir tupdan 3-4 kg qalampir olinishi aytilgandi. Biroq, 300-400 gr chiqyapti xolos. Hozir 300 kg qalampirim bor. Buni ham sotolmay, halakman. Agar shuncha xarajat va mehnatni boshqa ekinga sarflaganimda, yaxshigina daromad olardim. Yashiradigan joyim yo‘q, kelasi yili bu tadbirning yaqiniga yo‘lamayman», - dedi Nurulla aka.

Xonqa tumani «Hasanboy Adolat» fermer xo‘jaligi rahbari Azimboy Ibodullayev achchiq qalampir ekishdan foyda olish tugul, zarar bilan chiqayotganini aytdi.

«70-80 sotix yerga achchiq qalampir ekdim. Birinchi yil ekishimiz tufayli ba'zi agrotexnik tadbirlarni tushunmagan bo‘lishimiz mumkin. Bu borada tajribamiz yo‘qligi bilindi. Yozning jazirama issig‘ida qalampir ko‘chatlari kutilmaganda gullarini to‘kib yubordi.

1 tupdan 3-4 kg hosil olishimiz aytilgandi, yakunda 300-400 gr chiqsa kerak. Oldiniga qalampirning har bir kilogrammi 2800 so‘mdan xarid qilinadi, deyishgandi. Hozir esa bu narx 2000 so‘mga tushirilibdi. Katta ehtimol bilan zarar ko‘rsak kerak», - dedi Ibodullayev.

Achchiq qalampir avgust oyining oxiri, sentabr oyi boshlarida pishib yetiladi. Ob-havoning qulay kelishiga qarab, dekabr oyigacha hosil berishi ham mumkin.

Avgust oyida yetilgan bo‘lsa-da, o‘sha paytda uni xarid qiladiganlar yo‘qligi tufayli, hosili dalada qolib ketayotgan fermerlar ham bor. Masalan - Yangibozor tumanidagi «Xorazm faxri» fermer xo‘jaligi.

«4 gektar yerga achchiq qalampir ekdim. Hosil avgust oyida yetila boshlagan edi. Biroq, o‘sha paytda uni mendan sotib oladigan odamning o‘zi topilmadi. Natijada, uni yig‘ishtirib olish kechikib ketdi. Hozir hosil deyarli yetilib bo‘lgan, ammo teradigan ishchi topolmayapman. Hamma paxta yig‘im-terimida band. Agar sovuq tushib, hosilni urib ketsa, katta zarar ko‘rishim aniq», - dedi fermer xo‘jaligi boshqaruvchisi Ulug‘bek Qurbonov.

Urganch tumani «Rajab Tohir» fermer xo‘jaligi rahbari Hikmat Rajabovning muammosi ham shunga o‘xshash.

«2 gektar yerga achchiq qalampir ekdim. Hosildorligi juda past bo‘ldi. Har bir tupdan 3-4 kg hosil olish mumkin, deyishgandi. Ammo, 0,5 kg ham bo‘lmadi. Mana hosil yetilib turibdi, ammo uni oladigan odamning o‘zi yo‘q», - dedi Rajabov.

Achchiq qalampir hosildorligining nega bunchalik past bo‘lgani viloyat iqlimi sharoiti bilan bog‘liqmi yoki qalampir navlariga bog‘liqmi, hozircha ma'lum emas. Bunga mutaxassislar javob berishi kerak.

Xorazm viloyatida fermerlar yetishtirgan hosilni sotib oluvchi kompaniya «Xorazm Chiliuz» MChJ hisoblanadi. Tashkilot rahbari Qurbon Beregin so‘zlariga ko‘ra, «Xorazm Chiliuz» MChJ mahsulotni eksport qilish uchun Rossiyadan mijoz topgan va Agrobankdan kredit olishga muvaffaq bo‘lgan.

«Achchiq qalampirni eksport qilish uchun Rossiya Federatsiyasidan mijoz topdik. Ular bilan shartnoma imzoladik, shundan so‘ng, Agrobank tomonidan bizga 4,5 milliard so‘m kredit ajratildi. Garov ta'minoti bilan bog‘liq muammo tufayli sentabr oyi o‘rtalarigacha kreditni ololmadik. Endi bu muammolar hal qilindi, viloyat fermerlaridan qalampirni sotib olishga tayyormiz», - dedi Beregin.

Hozirgi kunda «Xorazm Chiliuz» MChJ fermerlardan achchiq qalampirning bir kilogrammini 2000 so‘mdan xarid qilyapti. Tez orada Rossiya Federatsiyasiga eksport qilinishi rejalashtirilmoqda. Hosilni qabul qilib olish 22 sentabrdan boshlab yo‘lga qo‘yilgan.

Qurbon Beregin xarid qilish qiymatining bunchalik pastligini dunyo bozoridagi narxlar bilan izohladi.

«O‘zbekistonda yetishtirilgan achchiq qalampirning tannarxi Indoneziya, Hindiston va boshqa davlatlarnikidan yuqori bo‘lib chiqdi. Bu mamlakatlarda ishchi kuchi arzon, iqlimi qalampir yetishtirishga mos, ko‘p yillik tajriba va texnologiya mavjud. Bizda esa tannarx yuqori, shu tufayli, qalampir eksportini amalga oshirmoqchi bo‘lgan boshqa kompaniyalar xorijdan xaridor topishga, eksport shartnomalarini imzolashga qiynalmoqda», - dedi Beregin.

Uning so‘zlariga ko‘ra, ayni paytda «Xorazm Chiliuz» fermerlardan hosilni sotib olish uchun kreditni qo‘lga kiritgan O‘zbekistondagi yagona tashkilotdir.

Xulosa o‘rnida aytadigan bo‘lsak, O‘zbekistonda achchiq qalampir yetishtirish kampaniyasi ilk marotaba o‘tkazilmoqda. Hali bu borada fermer xo‘jaliklarida yetarli tajriba to‘planmagan, soha mutaxassislari yetishmaydi. Tadbirning dastlabki yili bo‘lgani bois ish xato va kamchiliklardan xoli bo‘lmasligi aniq edi. Bundan tashqari, O‘zbekiston sharoitida qalampir yetishtirishning natijasi qanday bo‘lishi mutaxassislar tomonidan chuqur o‘rganilmagani bilinib qoldi. 

Tadbir boshida fermerlar achchiq qalampir yetishtirishdan yuqori daromad olish mumkinligiga qiziqtirilgan edi. Ammo, Xorazm viloyati amaliyotida bunday bo‘lib chiqmadi. Buning sabablari, ishdagi xato va kamchiliklar, so‘nggi xulosalar va yakuniy sarhisob endi yil oxirida qilinadi.

Nurmuhammad Said