Марказий банк Ўзбекистондаги макроиқтисодий вазият учун асосий хатарларни маълум қилди

Ўзбекистон Республикаси Марказий банки монетар сиёсатнинг 2019 йил ва 2020-2021 йиллар даврига мўлжалланган асосий йўналишларни ишлаб чиқди. Унда Ўзбекистон макроиқтисодий ривожланиш сценарийларидаги асосий хатарлар ҳам маълум қилинган.

Россия ва асосий ҳамкор давлатларда иқтисодий ҳолат кутилгандан кўра ёмонлашади

Бунда, биринчи навбатда, халқаро пул ўтказмалари ҳажми қисқаради, экспорт тушумлари камаяди. Иккинчи таъсирлар орасида валюта бозорида таклиф камайиши; миллий валюта курсига девальвацион босим вужудга келиши; миллий валютадаги депозитлар камайиши; инфляцион босим кучайиши мавжуд.

Чоралар орасида ҳукумат билан биргаликда ички валюта бозоридаги кескин тебранишларни юмшатиш чоралари кўрилиши; пул-кредит шароитлари янада қатъийлаштирилиши; пул-кредит сиёсати инструментларидан фойдаланиш даврийлиги ва ҳажмларини ошириш орқали банк тизимидаги ликвидлилик миқдори камайтирилиши ва миллий валютадаги депозитлар жозибадорлиги оширилиши бор.

Асосий экспорт товарлари нархлари пасайиши

Биринчи навбатда, экспортдан валюта тушумлари пасаяди, девальвацион босим вужудга келади.

Шунингдек, экспортёр корхоналар молиявий қийинчиликларга дуч келишади; кредитларни қайтариш бўйича хатарлар кучаяди; ички инвестициялар ҳажми камаяди.

Чоралар орасида валюта алмашув курсининг автоматик стабилизатор функциясини бажаришига имкон берилиши; қарорлар қабул қилишда реал эффектив курс динамикасига асосий эътибор қаратилиши; иқтисодиётнинг айрим тармоқларида юзага келган муаммоларни банк тизимига ўтказмаслик учун пруденциал талаблар кучайтирилиши бор.

АҚШ доллар индексининг ошиши

Бирламчи таъсир - асосий савдо ҳамкор давлатлар миллий валюталари курслари қадрини пасайтиради.

Иккиламчи таъсир - халқаро пул ўтказмалари ҳажмини қисқартиради; девальвацион кутилмаларни кучайтиради.

Чоралар орасида коммуникацион каналдан кенг фойдаланилган ҳолда аҳоли ва бизнес вакилларига миллий валюта алмашув курси ўзгаришининг фундаментал факторлари батафсил тушунтириб борилиши; ички валюта бозоридаги кескин тебранишларнинг олди олиниши; миллий валютадаги активлар жозибадорлигини оширишга қаратилган сиёсат юритилиши бор.

Етакчи марказий банклар томонидан пул-кредит сиёсатининг қатъийлаштириб борилиши

Бирламчи таъсир - инвестицияларнинг ривожланаётган мамлакатлардан ривожланган мамлакатларга чиқиб кетишига олиб келади; асосий савдо ҳамкор мамлакатларда иқтисодий ўсишнинг пасайишига ва инфляциянинг ошишига олиб келади.

Иккиламчи таъсир - асосий савдо ҳамкор мамлакатларда экспорт товарларга бўлган талабни пасайтиради; асосий савдо ҳамкор мамлакатлардан тўғридан тўғри инвестицияларни камайтиради; мазкур давлатлардан импорт қилишни рағбатлантириб, тўлов баланси жорий ҳисобварағига босим ўтказади.

Чоралар орасида халқаро молия муассасаларидан узоқ муддатли инвестицияларни жалб қилиш, инвестицион муҳитни яхшилаш ва иқтисодий ўсишнинг ички имкониятларига таянишга эътибор қаратиш бўйича ҳукуматга тегишли таклифлар киритиб борилиши; инвестициялар ва ички валюта бозордаги ўзгаришларнинг нархлар барқарорлигига таъсири ўрганиб борилиши, зарур ҳолларда пул-кредит инструментларидан фаол фойдаланилиши бор.

Бунда ўрта муддатли истиқболда асосий савдо ҳамкор давлатлардаги иқтисодий ҳолатнинг сезиларли даражада ёмонлашуви, асосий экспорт маҳсулотларининг жаҳон бозоридаги нархлари пасайиши, иқтисодиётни эркинлаштириш бўйича ислоҳотларнинг секинлашиши ёки кутилган натижага эришилмаслик, иқтисодиётни марказлашган манбалар ҳисобидан имтиёзли кредитлаш ҳажмларининг кенгайиши, давлат бюджети тақчиллигининг белгиланган меъёрлардан ошиб кетиши кўзда тутилади.

Турли кутилмаган омиллар таъсирида (нефть нархининг кутилганидан ҳам сезиларли даражада пасайиб кетиши, санкцияларнинг кучайтирилиши ва бошқалар) Россия рубли ва Қозоғистон тенгесининг кескин қадрсизланиши натижасида хориждан юборилаётган пул ўтказмалари ҳажмининг ҳамда қимматбаҳо ва рангли металлар, бошқа асосий экспорт маҳсулотлари нархининг кескин пасайиши натижасида экспорт ҳажмининг сезиларли даражада камайиб кетиши кузатилиши мумкин.

Ташқи иқтисодий шароитларнинг ёмонлашуви биринчи навбатда мамлакатнинг ташқи савдо балансида ўз аксини топади ва хориждан пул ўтказмалари ҳажмини қисқартиради. Бундай шароитда миллий валюта алмашув курси қадрсизланиб, бу импорт қилинадиган товар ва хомашё нархлари орқали ички нархлар ошишига олиб келади.

Шунингдек, асосий савдо ҳамкорларимизнинг айни вақтда мамлакатимизга кириб келаётган тўғридан-тўғри инвестициялардаги улуши ҳам юқорилигини инобатга олсак, уларда макроиқтисодий ҳолатнинг нобарқарорлашуви инвестициялар канали орқали алмашув курсига қўшимча таъсир кўрсатади. Бундай шароитда аҳоли ва бизнес субъектларининг инфляцион кутилмалари юқори бўлади ҳамда жорий инфляция юқори даражада сақланиб қолади.

Ташқи шароитларнинг ёмонлашуви олиб борилаётган таркибий ислоҳотларни секинлаштириб, уларнинг самарадорлигини пасайтиради ва кутилаётган натижаларни ортга суради. Хусусан, давлат корхоналарини ислоҳ қилиш ва бошқариладиган нархларни эркинлаштириш бўйича кўзланган мақсадларга ўз вақтида эришилмайди.

Асосий тармоқлардаги давлат тасарруфидаги монопол корхоналар хусусийлаштирилиши ортга сурилади, ички бозорда рақобат пайдо бўлмайди ва ички нархлар ўсишда давом этади. Шунингдек, солиқ маъмуриятчилигида камчиликлар сақланиб қолаётган шароитда кичик корхоналарга нисбатан солиқ юкининг оширилиши ва товарлар импортига нисбатан маъмурий чекловларнинг кучайтирилиши натижасида “яширин иқтисодиёт” ҳажми янада кенгайиши мумкин.

Хатарли сценарий ўрта муддатли истиқболда об-ҳаво шароитларининг ноқулай келиши ҳисобига қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш ҳажмлари ва уларнинг ички бозорга таклифи камайишини кўзда тутади.

Ушбу хатарларнинг бир қисми ёки ҳаммаси юзага келган шароитда инфляция асосий сценарийга нисбатан сезиларли даражада юқори бўлади. Ўз навбатида, 2019 йилда инфляция даражасининг 17–18 фоиз атрофида бўлиши прогноз қилинмоқда.

Бундай ҳолатда Марказий банк асосий сценарийга нисбатан янада қатъийроқ пул-кредит сиёсатини юритади ва қатъий шароитларни асосий сценарийга нисбатан узоқроқ давргача сақлаб қолади. Инфляцион жараёнларни жиловлаш мақсадида кескин чоралар мажмуи ишлаб чиқилади. Бунда Марказий банк асосан фоиз сиёсатининг ликвидлиликни жалб этиш инструментларидан фойдаланади.

Банк тизимидаги ликвидлиликнинг имкон қадар паст даражасини сақлаб қолишга эътибор қаратилиб, банклараро пул бозоридаги фоиз ставкалари жорий инфляция кўрсаткичларидан ижобий даражада бўлишига ва улар ўртасида фарқнинг мусбат бўлишига эришиш вазифаси Марказий банкнинг операцион мақсади сифатида қаралади.

Ушбу сценарийда асосий фоиз ставкасининг ўзгартирилиши кескин тус олиши мумкин. Бунда миллий валютадаги активларнинг жозибадорлигини ошириш, инфляцион жараёнларни юмшатиш ва девальвацион босимни пасайтириш мақсадида Марказий банкнинг асосий фоиз ставкаси даражаси ошириш томонга кўриб чиқилади. Бунда аҳоли ва тадбиркорларнинг миллий валютага бўлган ишончи ҳамда миллий валютада жамғаришга бўлган мойилликни босқичма-босқич ошириш ва олдиндан аниқлай олиш мумкин бўлган шароит яратиш мақсадида пул-кредит сиёсатининг янги инструментлари жорий этилади.

Ушбу сценарийга кўра, кредитлаш ҳажмлари ўсишининг 2018 йилдаги каби юқори даражада (банклар кредит портфели йиллик ўртача 30-40 фоизга ўсиши) давом этиши иқтисодиётдаги пул оқимларининг номутаносиблигига сабаб бўлиб, инфляция суръатларининг тезлашиши, валюта курсига девальвацион босимнинг кучайиши каби салбий оқибатларга олиб келиши мумкин.

Шунингдек, иқтисодиётда қарздорлик юкининг ортиб бориши натижасида кейинги даврларда уларни қайтариш билан боғлиқ молиявий муаммолар кескин тус олиши мумкин. Бундай шароитда Марказий банк банклар учун кредитлашга бўлган талабларни оширади ва пруденциал талаблар кучайтирилади. Акс ҳолда ушбу ажратилган кредитлар иқтисодиётда истеъмол талабини қўшимча оширишга ёки хорижий валютанинг мамлакатдан чиқиб кетишига сабаб бўлиши мумкин.

Хатарли сценарийда ташқи савдо сальдоси асосий сценарийдан юқорироқ ҳажмда бўлиши прогноз қилинмоқда. Бунда 2019–2021 йилларда импорт кўрсаткичлари базавий сценарийга нисбатан 20–25 фоизгача кўпроқ бўлиши тахмин қилинмоқда.

Валюта бозорида алмашув курсининг кескин тебранишлари кузатилган шароитларда курс ҳамда бозордаги талаб ва таклиф даражасини барқарорлаштириш мақсадида Марказий банкнинг ички валюта бозорига интервенцияларидан фойдаланилади. Бунда валюта курсининг фундаментал трендига таъсир этмаган ҳолда бозорда шаклланган талаб даражасидан келиб чиқиб интервенциялар сиёсати мувофиқлаштириб борилади.

Иккала сценарийда ҳам молиялаштириш шартларини белгилашда эҳтиёткорона ёндашувдан фойдаланилади. Инфляция даражаси, инфляцион кутилмалар ва инфляцион босим даражасини инобатга олиб пул-кредит шароитлари қайта кўриб чиқилиши мумкин.

Марказий банк юқорида келтирилган сценарийларда кўзда тутилмаган, лекин инфляция динамикасига таъсир этиши мумкин бўлган бошқа хатарлар юзага келишини инкор этмади. Бу борада пул-кредит сиёсати томонидан кўриладиган жавоб чоралари тўплами ушбу хатарларнинг инфляцион жараёнлар ва кутилмаларга таъсири кўлами ҳамда давомийлиги асосида ишлаб чиқилади.

Эслатиб ўтамиз, аввалроқ Ўзбекистонда давлатнинг банк секторидаги иштироки камайтирилиши хабар қилинганди.