Surishtiruv: Maktab darsliklarini kimlar chop etyapti?

Maktab darsliklarining ijara narxlari bilan bog‘liq mashmashalar prezident qulog‘igacha yetib bordi va davlat rahbari topshirig‘iga ko‘ra, endi darsliklar bo‘yicha xarajatlar to‘liq budjetga o‘tkaziladigan bo‘ldi.

Ijtimoiy tarmoqlardagi munozaralar chog‘ida maktab darsliklarini chop etish kimlarningdir izmida ekani haqida ham ma’lumotlar tarqatildi. Bu iddaolarda asos bor-yo‘qligi, yangilanayotgan darsliklarda qanday yutuq va kamchiliklar borligini xolisona o‘rganishga harakat qildik. Ochiq ma’lumotlar asosida darsliklarni yaratish va chop etish qanday yo‘lga qo‘yilganini tahlil qildik. Material katta, uni erinmasdan o‘qib chiqib, xulosa chiqarishni o‘zingizga qoldiramiz.

Samarqanddagi biz borgan maktabda darsliklarning katta qismi o‘qish boshlanmay turib tarqatib bo‘lingan edi. (Masalan, ta’lim rus tilida olib boriluvchi 3 va 6-sinf darsliklari qolmagan ekan). Shu sabab, quyidagi ro‘yxatda ayrim darsliklar yo‘qligidan, hayron qolmang. Qolgan darsliklarga qarab ham umumiy manzarani tushunib olsa bo‘ladi.

Foydalanishdagi eng eski darsliklar 2017 yilda chop etilgan. 2017 yilda — 6-, 7-va 10-sinflar; 2018 yilda — 11 sinf; 2019 yilda — 8–9-sinflar, 2020 yilda — 4–5-sinflar, 2021 yilda — 1–2-sinflar darsliklari nashr qilingan. 2022 yilda hozircha faqat 3-sinf darsliklari yangilab berilgan.

Darsliklar hajmi kattalashmoqda

Qayd etish lozimki, O‘zbekiston maktablarida darsliklar yangi formatga o‘tkazilmoqda. Avval A5 formatga yaqin o‘rta formatda bo‘lgan darsliklarning shakli kattalashib, A4 formatga yaqin yirik formatda chop etilmoqda. To‘g‘ri, bu davlat va xalqaro standartlarga mos keladi.

Bu borada ham hozircha turli fikrlar bor. Ayrim ota-onalar va o‘quvchilar avvalgi o‘rta formatli kitoblar kitob javoni va o‘quvchilarning ryukzagiga solishda ixcham, yengilroq, qulay bo‘lganini aytishadi. Qator mutaxassislar va o‘qituvchilar esa yangi kitoblar juda tushunarli tilda yozilgani, sifatli qog‘ozga chop etilgani, chiroyli suratlar va illyustratsiyalar bilan bezatilganini ta’kidlashmoqda.

O‘zbekistonda tasdiqlangan me’yoriy talablarga ko‘ra, dasliklar to‘plami va yozuv qurollarining har kunlik og‘irligi 1–2-sinf o‘quvchilari uchun 1,5 kg.dan, 3–4-sinf o‘quvchilari uchun 2 kg.dan, 5–6-sinf o‘quvchilari uchun 2,5 kg.dan, 7–8-sinf o‘quvchilari uchun 3,5 kgyudan, 9–11-sinf o‘quvchilari uchun 4 kg.dan oshmasligi kerak.

Katta formatdagi kitoblar bilan bizda bu me’yor buzilishi aniq. Bolalarimizning ryukzagida yarim litr suv solingan termos ham bo‘lishini hisobga oling. Shaharlarda-ku, mayli, tumanlarda bolalar shunday og‘irlikdagi ryukzak bilan 2–3 km masofa bosib, maktabga piyoda qatnashini bir o‘ylab ko‘ring-a.

Prezident farmoniga asosan, 2022 yilda 3-, 6-, 7- va 10-sinflarning barcha darsligi yangilanishini kerak. Hozircha faqat 3-sinfning yangilangan darsligi maktabga yetib kelibdi. Shuningdek, barcha sinflarning rus tili darsliklari yangilanib bo‘lgan. 7-sinf uchun ona tili darsligi ham yangi.

Darsliklar har 4 yilda almashtirilishi nazarda tutiladi. Maktab kutubxonachisining aytishicha, faqat 1-sinf darsliklari har 2 yilda almashtiriladi va utilizatsiya qilinadi. Boshlang‘ich sinflar uchun mashq daftarlari esa har yili yangidan chop etilar ekan.

Bu o‘rinda bir jihatga e’tibor berish lozim: O‘zbekistonda darslik kitoblari va mashq daftalari 7 xilda chop etiladi. Ularning katta qismini, tabiiyki, o‘zbek tilidagi darsliklar tashkil etadi. Keyin rus tilidagi darsliklar ulushi ham salmoqli. Shuningdek, qoraqalpoq, tojik, qozoq, turkman va qirg‘iz tillarida ham darsliklar ayni ko‘rinishda bosiladi.

Darsliklar chop etish sxemasi qanaqa?

Darslikni chop etish tender va tanlovlar bilan amalga oshiriladi. Tenderlar haqidagi e’lonlar va ularning natijalari etender.uzex.uz saytiga joylanadi. Buyurtmachi talabiga ko‘ra, biror sinfning ma’lum bir darsligini chop etish tanlovida qatnashgan matbaa korxonasi uning barcha tildagi ko‘rinishlarini chop etib berishni zimmasiga oladi.

2017–18 yillarga e’tibor solinsa, darsliklar asosan «O‘zbekiston» nashriyot-matbaa ijodiy uyi, «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi, G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, «O‘qituvchi» nashriyot-matbaa ijodiy uyi, «Cho‘lpon» nashriyot-matbaa ijodiy uyi, «Yangiyo‘l poligraf servis» MChJda chop etilgan.

Shuningdek, ayrim kitoblar «Ma’naviyat» nashriyoti hamda «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» nashriyoti orqali «O‘zbekiston» NMIUda chop etilgan. Xususiy korxona hisoblanuvchi «Yangiyo‘l poligraf servis» MChJdan boshqa barchasi davlat tasarrufidagi tashkilotlar bo‘lgan. Azaldan O‘zbekistonda mana shu matbaachilik korxonalari darslik chop etish bilan shug‘ullangan.

2020 yil 17 martda «Noshirlik va matbaa sohasini yanada rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida» prezident  qarori qabul qilinadi. Unga ko‘ra, 2020 yil 1 oktyabrdan boshlab darsliklar va o‘quv-metodik majmualarni nashr etishda narxlar davlat tomonidan tartibga solinishi bekor qilinadi. Ungacha, bajariladigan ishlar uchun 15 foizdan ortiq foyda qo‘yish mumkin bo‘lmagan.

2019 yilda AOKA tarkibidagi «O‘qituvchi» nashriyot-matbaa ijodiy uyi ikkita tuzilmaga ajratilib, nashriyot nomi ostida ilmiy-uslubiy noshirlik markazi va matbaa uyi tashkil etilgan.

Ilmiy-uslubiy noshirlik markazini tashkil etishdan maqsad – uzluksiz ta’lim tizimida Maktabgacha ta’lim, Xalq ta’limi hamda Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi bilan hamkorlikda yangi avlod darsliklarini ishlab chiqish bo‘lgan.

Ammo, 2020 yil 7 noyabrdagi «Ta’lim-tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi prezident qarori bilan, XTV huzuridagi Respublika ta’lim markaziga Xalq ta’limi vazirligi buyurtmasiga asosan muallif va tuzuvchilarni tanlash hamda darsliklar va o‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanmalarning yagona maketlarini yaratish vakolatlari berilgan.

2020 yildan boshlab kitob chop etish sohasida vaziyat o‘zgargan. Masalan, ayrim darsliklar «HUQUQ VA JAMIYAT» MChJ noshirligida, «Yangiyo‘l poligraf servis» MChJda chop etilgan. Umuman, ikki-uch yil avval kitob bosish imkoniyati bo‘lmagan matbaa korxonalari ham darsliklar chop etish bo‘yicha lotni yutib olib, kitoblarni «O‘zbekiston» NMIU, «Yangiyo‘l poligraf servis» MChJ, «Sharq» NMAKda bosishganiga guvoh bo‘lish mumkin.

Tashqaridan qaralganda qiziq vaziyat ko‘zga tashlanadi. 1–9-sinflar uchun darsliklarni o‘sha mashhur davlat matbaa korxonalari chop etgan bo‘lishsa, 2017 yilda maktablarda 10-sinf, 2018 yilda 11-sinf paydo bo‘lishi bilan, shuningdek, maktablarga yangi fanlar joriy etilishi bilan yangi bozorda matbaa korxonalari paydo bo‘lgan.

• «DAVR NASHRIYOTI» MChJ — 10-sinflar uchun Rus tili va O‘zbek tili darsliklarini «O‘zbekiston» NMIUda tayyorlatgan;
• «NISO POLIGRAF» MChJ — 10-sinflar uchun Fizika darsligini «O‘zbekiston» NMIUda tayyorlatgan;
• «MITTI YULDUZ» MChJ — 5-sinflar uchun geografiya darsligini “O‘zbekiston” NMUI, , 8-sinflar uchun Kimyo darsligini «YANGIYUL POLIGRAPH SERVICE» MChJda tayyorlatgan.
• «TURON-IQBOL» MChJ — 10–11-sinflar uchun Jahon tarixi darsligini «O‘zbekiston» NMIUda tayyorlatgan;
• «EXTREMUM PRESS» MChJ — 10-sinflar uchun Matematika, 11-sinflar uchun Informatika darsliklarini «O‘zbekiston» va «O‘qituvchi» NMIUlarda tayyorlatgan;
• «ILM-ZIYO» oilaviy korxonasi — 10–11-sinflar uchun Chaqiruvga qadar boshlang‘ich tayyorgarlik fani darsligini «Sharq» NMAKda tayyorlatgan;
• «ZAMIN-NASHR» MChJ — 11-sinflar uchun Matematika darsligini «O‘zbekiston» NMIU va «CREDO PRINT GROUP» MChJda tayyorlatgan.
• «IMPERIAL PRINT» MChJ — 3-sinf uchun (2022 yilda) Tasviriy san’at va Matematika darsliklarini «Sharq» NMAKda tayyorlatgan.
• «EUROASIA PRINT» MChJ — 3-sinflar uchun Ingliz tilidan mashq daftarini chop etgan.

«KOLORPAK»ning maydonga chiqishi

Ijtimoiy tarmoqdagi turli bahs-munozaralarda, anonim kanallarda «KOLORPAK» MChJ kitob bo‘yicha tender lotlarining katta qismini yutib olayotgani haqidagi ma’lumotlar o‘rtaga tashlandi.

Bu korxona benefitsiarlari maktab darsliklari bozoriga ilk bor 2019 yilda qadam bosgan. O‘sha yili «NAShRIYoT UYI TASVIR» MChJ tanlovda qatnashib, 8-sinf uchun Informatika darsligini o‘zining asosiy ta’sischisi hamta’sischiligidagi «KOLORPAK» MChJda chop etgan.

2021-22 yillarda chindan ham maktab darsliklarni chop etish asosan «KOLORPAK» MChJda amalga oshirilayotganiga guvoh bo‘lish mumkin. Bunga hayron bo‘lmasa ham bo‘ladi. Chunki bu orada «KOLORPAK» MChJ «O‘qituvchi matbaa uyi» MChJning davlat ulushini to‘liq sotib olgan va o‘zi ham o‘sha manzilga ko‘chib o‘tgan.

Kompaniyaning amalda teng ulushga ega ikki ta’sischisi bor: Shuhrat Ahmedov va Ismoil Isroilov. Ular har biri to‘g‘ridan to‘g‘ri 36,7 foizdan ulushga egalik qiladi. Uchinchi ta’sischi –  «Zo‘r» teleradiokompaniyasi ham shu ikki shaxsga tegishli (50/50).

Ayrim manbalardagi ma’lumotlarga ko‘ra, Ismoil Isroilov – Toshkent shahar hokimi Jahongir Ortiqxo‘jayevning jiyani. U avvalroq Akfa Engineering Management kompaniyasi direktori bo‘lgan, ayni paytda ham hokimga doxil qator kompaniyalarga aloqador shaxs sanaladi.

2019 yilda Irlandiyaning Olster universiteti professori, kriminolog Kristian Lasslet e’lon qilgan surishtiruvlarda Ismoil Isroilov o‘sha vaqtda Toshkent shahar hokimi Jahongir Ortiqxo‘jayevning ko‘plab kompaniyalarida nominal ta’sischi bo‘lgani aytiladi.

Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 27 noyabrdagi «Toshkent shahrida poligrafiya sohasini rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi qarori bilan, Yunusobod tumani Yangi shahar ko‘chasi 1a-uy manzilidagi poligrafiya sexi binosi (bu yerda «O‘qituvchi matbaa uyi» MChJ joylashgan) tegishli hududi bilan birgalikda investitsiya va ijtimoiy majburiyatlarni kiritish sharti bilan «nol» xarid qiymatida «KOLORPAK» MChJga berib yuborilgan. Buning evaziga «KOLORPAK» MChJ 15 mln yevro, shuningdek, 5 milliard so‘m investitsiya kiritish va 200 ta yangi ish o‘rni yaratish shartini qabul qilgan.

Oradan uch yil o‘tib, 2021 yilning 27 avgusti Davlat tender komissiyasining tegishli qaroriga asosan, «KOLORPAK» MChJ «O‘qituvchi matbaa uyi» MChJning 100 foiz davlat ulushini sotish bo‘yicha savdo g‘olibi deb e’lon qilingan. Bunda xarid narxi 22,3 mlrd so‘mni tashkil etib, g‘olibga 15 oy davomida kamida 2,5 mln AQSh dollarlik yangi zamonaviy matbaa asbob-uskunalari bilan jihozlash, nashriyot binosida 20 mlrd so‘mdan kam bo‘lmagan ta’mirlash ishlarini bajarish hamda mavjud ish o‘rinlarini saqlab qolgan holda 50 ta yangi ish o‘rinlarini yaratish sharti qo‘yilgan.

Respublika tovar-xomashyo birjasining UzEX-tender sayti orqali «KOLORPAK» MChJ g‘olib bo‘lgan tenderlarga e’tibor qaratamiz. Korxona joriy o‘quv yili uchun kamida 16 ta lotda g‘olib chiqqan:

• 10-sinf: Ona tili, Geografiya, Ingliz tili, Russkiy yazyk,
• 9-sinf: Ingliz tili.
• 8-sinf: Russkiy yazyk,
• 7-sinf: O‘zbekiston tarixi, Algebra, O‘zbek tili,
• 6-sinf: Qadimgi dunyo tarixi,
• 4-sinf: Russkiy yazyk,
• 3-sinf: Russkiy yazyk, Texnologiya, Musiqa
• 2-sinf: Ona tili va o‘qish savodxonligi mashq daftari,
• 1-sinf: Ingliz tili.

Darhaqiqat 2022/23 o‘quv yili uchun chop etishga mo‘ljallangan darsliklarning katta qismi «KOLORPAK» MChJ tomonidan yutib olingan. Bu holda avvalgi buyurtmalarning aksar qismini bajaruvchi «O‘qituvchi» nashriyoti ayni damda shu MChJ tarkibida ekanini ham unutmaslik kerak.

Etender.uzex.uz saytini qidirib, 2022/23 yillarda darsliklarni chop etish bo‘yicha tenderda «SANO-STANDART» MChJ (2003 yilda tashkil etilgan, 6 ta lot), «ILM-NASHR» MChJ (2020 yilda tashkil etilgan, 2 ta lot), «ZUKKO KITOBXON» MChJ (2018 yilda tashkil etilgan, 1 ta lot), «PRINTUZ» MChJ (2017 yilda tashkil etilgan, 3 ta lot), «MEGA POLIGRAF SERVISE» MChJ (2015 yilda tashkil qilingan, 1 ta lot), «BOOK MEDIA NASHR» MChJ (2018 yilda tashkil qilingan, 1 ta lot), «TAFAKKUR AVLODI» MChJ (2020 yilda tashkil qilingan, 2 ta lot) qatnashib, g‘olib bo‘lganini aniqladik. Ularning ayrimlari «KOLORPAK» MChJni dog‘da qoldirishga musharraf bo‘lgan.

Eski tanishlarimiz – «YANGIYUL POLIGRAPH SERVICE» MChJ 6 ta, «O‘zbekiston» nashriyot-matbaa ijodiy uyi 10 ta lotni yutib olgan. G‘afur G‘ulom va Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa uylari umuman bu bozordan siqib chiqarilganga o‘xshayapti.

Kitob chop etish bozorida hammasi halol va adolatlimi?

Prezident Mirziyoyevning maktab darsliklariga oid topshirig‘idan so‘ng, Prezident administratsiyasi rahbari Sardor Umrzoqov raisligida mazkur masala bo‘yicha tanqidiy yig‘ilish o‘tkazilgan.

Hisob palatasi, Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi va Xalq ta’limi vazirligiga 1 oy muddatda darsliklarni tayyorlash, nashr etish, tannarx va tarqatish tizimini tanqidiy ko‘rib chiqish, davlat buyurtmasi bajarilishining shaffof va samarali tizimini joriy etish vazifasi belgilangan.

Chetdan qaraganda davlat budjetidan ajratiladigan pul uchun yangi firmalar tuzilib, ular tanlovda qandaydir yo‘llar bilan lotlarni yutib olayotgandek. Bosmaxonasi bo‘lmagan, buyurtmani davlat bosmaxonasida chop etgan noshirlik korxonalari ham bo‘lgani shunday xayolga borishga undaydi. Chunki har bir sinf darsligini chop etish uchun o‘n milliardlab mablag‘ ajratiladi.

Boshqa tomondan, yuz milliardlab mablag‘ning katta qismiga biror yetakchi korxonaning o‘zi egalik qilishga intilayotgani ham sohada monopoliya vujudga kelishiga sabab bo‘ladi.

Kuzatamiz, balkim sohada qandaydir qing‘irliklar ro‘y bergan bo‘lsa, buni tekshirib ko‘rgan mutasaddilar natijasini ommaga oshkor etishar, sohada tartib yuzaga kelar. Nima bo‘lganda ham, bu borada ham qandaydir monopol korxona yaratilishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi.

Qolaversa, bosmaxonalarga kitob ustiga istagancha foyda qo‘yish imkoni berilgani, boz ustiga kitoblar yirik formatda chop etilayotgani qog‘oz sarfi va tipografiya xarajatlarining oshishiga olib kelishi tayin. Maktab darsliklarining ijara haqini bejizga 2–3 barobarga oshirishga harakat bo‘lmadi.

Darsliklar ijarasi budjetga o‘tkazilib, muammoning so‘nggi iste’molchiga borib taqaladigan qismi hal qilindi. Lekin darsliklarni bosishda davlat mablag‘larining talon-toroj qilinishiga aslo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Imkoni bo‘lsa, 1 million dollar ekvivalentidan oshgan takliflarga xalqaro tanlovlarni ham o‘tkazish kerak.

Yana ayrim narsalarga o‘z fikrlarimni bildirib ketishni joiz deb bildim.

Respublika ta’lim markazi tomonidan tayyorlanayotgan yangi darsliklarning dizayni avvalgilardan yaxshi. Sifat ham yaxshilangan, buni tan olish kerak. Faqat maktabda yangi fanlar ko‘payganini tushunib bo‘lmaydi. Faqat bazaviy fanlarni yaxshiroq ta’minlash va o‘qitishga e’tibor qaratish kerak.

Masalan, Texnologiya, Tarbiya, Musiqa, Tasviriy san’at kabi fanlardan darsliklar kitob shaklida chop etilmasdan, elektron darslik ko‘rinishda interaktiv, multimedia formatida qilinsa, bolalarning esida tezroq qolardi. Axir, buncha informatsiyani kitobdan o‘qib eslab qolib bo‘lmaydi. Musiqa va musavvirlikka qiziqqan bolalar uchun san’at maktablari, texnikaga qiziqqan bolalarga texnika saroylari ham bor-ku?

Darvoqe, darsliklarning joriy tirajini chop etishda keyingi yillarda o‘quvchilar soni oshishi hisobga olinmagan. Masalan, ayni paytdagi 10-sinflar uchun darslik chop etishda hozirgi 7-sinflarning sonini albatta inobatga olish kerak. Chunki ular 4 yilda 10-sinf bo‘lishadi. O‘quvchilar soni yildan yilga o‘sib bormoqda. Qolaversa, foydalanish davomida kitoblar yo‘qoladi, yirtiladi. Maktablarda kitob yetishmovchiligining ham bosh sabablaridan biri shu emasmi?

Shuhrat Shokirjonov, jurnalist.