«Икки карра икки беш» — виждон эмас, қорни билан ҳисоблашадиган амалдорлар ҳақида асар

Аммо шундай кимсалар борки, оқни қора, қорани оқ қилиб кўрсатишни ўз одат тусига айлантириб улгурган. Бундан бир туки қилт этмайди. Виждони қурсоғи билан ҳисоблашади. Қорин тўйяптими, нафс қоняптими, бўлди: виждон дам олади…

Таниқли ўзбек ёзувчиси Ўткир Ҳошимов ўзининг «Икки карра икки беш» асарида айнан шундай касларнинг кирдикорларини қаламга олган. Асар тўлиқ юмор тарзида ёзилган, кўзингиз ёшлангунга қадар кулдирадиган саҳналарга бой. Аммо ўша кулгилар остида аччиқ ҳақиқатлар беркиниб турган бўлади. Айнан шу аччиқ ҳақиқатлар боисидан ҳам роман ўз вақтида қаттиқ танқидга олинган, беобрў қилинишга уринилган.

Олтин зангламас, ҳақиқат эгилади, букилади, синмайди деганларидек, ушбу асар бугун ўқувчилар қўлида турибди.

Сюжет:

Асар бош қаҳрамони — Қўшоқвой. Ҳикоя айнан шу бола тилидан айтилади. У ҳали мактабга чиқмаган пайтлари баланд ёнғоқдан йиқилиб, боши қаттиқ лат ейди. Шундан кейин ақлий жиҳатдан тенгдошларидан бироз ортда қола бошлайди. 9 ёшидан мактабга боради. Унинг энг яқин дўсти Шодивой. У Раис буванинг арзандаси. Икки ўртоқ хўп кулгили воқеаларни бошдан кечиради. 

Ана-мана қилиб мактабни ҳам битиришади. Раис Шодивойни «юридика»да ўқитмоқчи бўлади. Аммо Шодивой Қўшоқвойсиз ўқимайман деб туриб олади. 

Раис Қўшоқвой ва Шодивойни ёнига олиб, Тошкентга жўнайди. У ерда бир каттакон домла билан келишиб, Қўшоқвойни ўқишдан ўтказиб беришга ваъдалашади. Имтиҳонда ҳар икки жўра бир хил вазифа бажаришади ва англашилмовчилик сабаб Шодивой қолиб Қўшоқвой имтиҳондан ўтиб кетади. Аммо раиснинг куйиб-пишиши орқали бу «хато» тезда тузатилади.

Раис Шодивойнинг дод-войига қарамай Қўшоқвойни қишлоққа қайтариб олиб кетади. Икки жўра кейинчалик тушунадики, Қўшоқвойни имтиҳонга кириши Шодивойни кўндириш учун бўлган экан.

Қўшоқвойни Раис бува бригадир қилиб қўяди. Қўшоқвой сонлар, рақамлар масаласида бироз оқсарди. Жудаям содда эди. Унинг айни шу ҳолати Раисга қўл келарди.

Кунлардан бир кун қаҳрамонимиз Раиснинг Наргиза исмли котибасига мубтало бўлади. У қиз бир каттаконнинг жияни бўлади. Раис ҳам шуни кутиб тургандек дарров қизни Қўшоқвойга унаштириб, тўйни тезлаштириб юборади. Бундан фақатгина Қўшоқвойнинг дадасигина шубҳага тушади. Аммо унинг шубҳаларига ким ҳам қулоқ осарди. Ахир бу тўйга шахсан Раис бува бошчилик қиляпти-ку!

Тўй жуда дабдаба билан ташкиллаштирилади. Оддий бригадир бўлиб ишлайдиган, неча ойлаб ойлик олмайдиган Қўшоқвой учун бундай тўкин-сочинлик бўйнигача қарзга ботиш демакдир. Нима қилсин – ўзбекчилик...

Раиснинг нега бунча шошгани, қаҳрамонимиз учун осмондаги қўл етмас ой каби бўлган Наргизни қўш қўллаб Қўшоқвойга олиб бергани тўйдан кейин маълум бўлади... Тўй ўтгач 4 ойдан сўнг Наргиз Раис буванинг фарзандини дунёга келтирди...

Қўшоқвойнинг ақли ноқис бўлса-да орияти жойида эди. Ўзини ҳақиқий эр кишилардек тутди. Раисни калтаклади. Раис милицияни аралаштирди. Бунинг оқибатида барча кирдикорлари очилиб кетди.

Пахта ўрнига пул топширишлар-у, хўжалик молларини рақамларини ошириб қўйишидан тортиб, халқнинг ҳақини хазинасига ташиётганигача.

Энг таъсирлиси эса Раис ва ҳамтовоқларини ўз ўғли – Шодивой тергов қиларди. Бу ўта оғир жараён.

Таҳлил:

Асарда ўша даврда авж олган ва ҳалигача аҳамиятини йўқотмай келаётган муаммо-масалалар кўтарилган, юмор тарзида қаттиқ танқидга олинган. Масалан, раҳбарларнинг ўз мансабидан фойдаланиб халқнинг ҳақини ўзлаштириши, коррупцияни авж олдириши, тўйлардаги ортиқча исрофгарчилик, дабдабага ружу қўйиш оқибатида камбағалнинг бели синиши. 

Шодивойнинг имтиҳондан ўтиши саҳнаси эса ўша даврда зари ва зўри бор одамларнинг боласигина ўқий олиши, билим ҳеч қандай аҳамиятга эга бўлмай қўйганини акс эттиради. Яқингача ҳам шундай эмасмиди? Ота-оналар мол-ҳолигача сотиб, пулини қўлтиқлаганча у домланинг уйидан бу ректорнинг эшигига чопишмасмиди? Имтиҳон куни тайёр ечилган тестлар «алоҳида» абитуриентлар олдига олиб кириб берилмасмиди?

Раиснинг қурбони биргина Наргиз ва Қўшоқвой эмас эди. Кутубхоначи Ойсара билан ўйинлари узоқ вақт давом этганди. Бунинг оқибатида эса Ойсаранинг эри Турсунбойнинг руҳияти мажақланиб улгурганди. Бундан чиқди «каттаконлар»га нафақат халқнинг ҳақига, балки бировнинг ҳалолига эга чиқиш ҳам ҳеч гап бўлмаган.

Раис ёнидаги ишчиларига икки карра икки неччи деса, беш деб жавоб берарди. Раис уларни-да шунга ишонтирганди. Қўшоқвойнинг ақли ноқислиги учун ҳам ёнига олган, уни энг яхши «кадр» қилиб етиштирмоқчи эди. Ақли ноқис деб ҳатто Қўшоқвойга ўйнаб зериккан «қўғирчоғи»ни ўтказмоқчи бўлди. Демак, раис каби айрим ноинсоф амалдорларга кишилар тақдири, Наргиз сингари қизлар иффати ўйинчоқдек гап экан-да.

Асарда маънан, виждонан соғлом инсонлар бор. Қўшоқвойни отаси Салим ака, Усмон Қиличев, Эргашев каби соф инсонлар Раис сингари баднафс кимсалар томонидан бири газета сотувчилигига тушириб қўйилди, бири мажбуран нафақага чиқарилди, бири қўшиб ёзувчи сифатида беобрў қилинди. Ҳаммасига сабаб улар икки карра икки тўрт эканини билар ва буни атрофдагиларга таъкидлар эди. Албатта, бу Раис буваларга ёқмасди...

Нима бўлганда ҳам барибир адолат қарор топади. Ҳеч кимнинг ҳақи ҳеч кимда қолмас. Айниқса халқ ҳақининг тоши оғир бўлади. Ким бўлишидан, қандай мансабда ўтиришидан қатъи назар ҳар бир шахс ўз ҳаддини билиши, халқнинг ишончини оқлаши, омонатга садоқат кўрсатиши лозим. Ўз зиммасига юклатилган вазифани суиистеъмол қилмаган ҳолатда, масъулият, соф виждон билан бажариши шарт…

Гуласал Қодирова