“O‘zbekiston respublika tovar-xomashyo birjasi”: so‘nggi yillardagi yutuqlar va rejalar

So‘nggi yillarda mamlakatimiz haqiqiy bozor iqtisodiyotiga o‘tish borasida salmoqli yutuqlarga erishdi. Jumladan, iqtisodiyotning muhim va ajralmas bo‘g‘ini hisoblangan birja mexanizmi ham sifat jihatdan yanada takomillashtirilib, rivojlanishning yangi bosqichiga ko‘tarildi.

“O‘zbekiston respublika tovar-xomashyo birjasi” raisi Ziyoviddin Badriddinov «Yangi O‘zbekiston» nashriga bergan intervyusida iqtisodiy taraqqiy etgan mamlakatlarda nima sababdan birja savdolari keng qo‘llaniladi degan savolga atroflicha javob berib birja tomonidan erishilgan natijalar haqida so‘zlab berdi.

Qisqa qilib aytganda, birja shaffof bozor infratuzilmasi hisoblanadi. U o‘z ichiga talab va taklif, sof raqobat, kotirovkalar kabi tushunchalarni qamrab oladi. Birja savdolarini tashkillashtirish va ishtirok etishdan har tomon manfaatdor bo‘ladi.

Bu jarayonda bir tomondan tadbirkorlar hech qanday to‘siqlarsiz, erkin ishtirok etib, zarur tovar resurslarini xarid qilishadi. Ikkinchi tomondan esa, sotuvchi korxonalar birjada o‘tkaziladigan auksionlar hisobiga qo‘shimcha daromad olishlari mumkin. Uchinchidan, birjada tuzilgan bitimlarning bajarilishi kafolatlanadi va bu tomonlarning shartnomaviy intizomini mustahkamlaydi. Bugungi kunga kelib O‘zbekiston respublika tovar-xomashyo birjasining mamlakatimizda 13 ta hududiy filiali, mingdan ortiq brokerlik idoralari, 300 dan ziyod mahalliy va 19 ta xorijiy savdo maydonchalari mavjud. Birjada samarali faoliyat yuritayotgan 3000 nafardan ortiq treyderlar 800 mingdan ziyod mijozlarga xizmat ko‘rsatadi.

So‘nggi 5 yil mobaynida birjamizning barcha savdo platformalarida tuzilgan bitimlarning umumiy hajmi 4,5 marotaba oshib, 2020 yilda 53,6 trillion so‘mni yoki 5,4 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Bu esa mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotining qariyb 10 foiziga to‘g‘ri keladi.

O‘sish holatlari barcha savdo platformalarida kuzatildi. Xususan, 2016-2020 yillarda birja savdolarining hajmi 5 barobarga, ko‘rgazma-yarmarka savdolari – 1,6 va davlat xaridlari esa – 4 marotabaga o‘sdi. 2017 yilda ishga tushirilgan avtoraqam.uzex.uz savdo tizimida sotilgan “chiroyli” avtoraqamlarning umumiy qiymati 9 marotabaga ortib, o‘tgan yili 246,6 milliard so‘mga yetdi.

Joriy yilda ham UZEX birjasida sezilarli darajada o‘sish ko‘rsatkichlarini namoyon etishni davom ettirmoqda. Bunga 2021 yil 17 martda qabul qilingan Prezidentimizning "Yuqori likvidli va monopol tovarlarni sotish jarayonlariga bozor mexanizmlarini joriy etishni davom ettirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi qarori katta turtki berdi.

Unga muvofiq, ochiq birja savdolari orqali sotiladigan tovarlarning ro‘yxati kengaytirildi, barcha xo‘jalik yurituvchi sub'yektlar, jumladan, tadbirkorlarning tovar resurslaridan foydalanish imkoniyati oshdi, sog‘lom raqobat kuchaydi va real bozor sharoitlarini hisobga olgan holda, tovarlarga narx belgilashning zamonaviy mexanizmi joriy etildi. Shu bilan birga, birja o‘z mijozlari uchun yangi xizmatlarni taqdim etib boryapti, biznes jarayonlariga innovatsion yechimlarni faol ravishda joriy etishni davom ettiryapti.

Buning natijasida 2021 yilning 7 oylik yakunlariga ko‘ra 797,3 ming dekalitr etil spirti, 12,6 ming tonna polivinilxlorid, 1225 tonna formalin va 224 kilogramm kumush kabi yangi mahsulotlar ochiq birja savdolari orqali sotildi.

Umuman olganda, o‘tgan davrda O‘zbekiston respublika tovar-xomashyo birjasining barcha savdo platformalarida tuzilgan bitimlarning umumiy hajmi 2020 yilning mos davriga nisbatan 46,7 foizga o‘sib, qariyb 46  trillion so‘mni tashkil qildi. Tuzilgan bitimlar hajmining 87 foizi birja savdolariga, qolgan qismi esa elektron tijorat savdo tizimlari, shu jumladan, ko‘rgazma-yarmarka savdolari, elektron davlat xaridlari, avtoraqam va mobil raqam onlayn auksionlariga to‘g‘ri keldi.

Mamlakatimizda oziq-ovqat mahsulotlari va boshqa tovar resurslari uchun narxlarning barqarorligini import hisobiga ta'minlash va saqlash, mahalliy tovarlarni tashqi bozorlarga olib chiqish maqsadida birja o‘zining xorijiy savdo maydonchalari tarmog‘ini kengaytirish ishlarini davom ettirmoqda.

Ma'lumki, hozirgi paytgacha bunday maydonchalar Belarus, Rossiya, Xitoy, Qozog‘iston, Tojikiston, Qirg‘iziston va Ukrainada ochilgan edi.

Joriy yilda esa xorijiy hamkorlar bilan olib borilgan muzokaralar natijasida Yevropada ilk bor, xususan Latviyaning Riga shahrida birjaning yana bir savdo maydonchasi ishga tushirildi. Bu mahalliy tadbirkorlarimizga ko‘hna qit'a bozorlariga erkin chiqish, xorijiy kompaniyalar uchun esa O‘zbekistonlik ishbilarmonlar bilan hamkorlik qilishda samarali savdo usullaridan foydalanish imkonini taqdim etadi.

Ana shunday yutuqlar samarasi o‘laroq, joriy yilda birja orqali 58,4 million dollarlik mahsulotlar eksport qilindi. Bu esa 2020 yilning 7 oylik ko‘rsatkichidan 5,6 foiz ortiqligini ko‘rsatadi.

Ilg‘or IT-texnologiyalarning birja savdolarida keng qo‘llanilishi mamlakatimizda elektron tijoratning B2B (biznes va biznes) va B2C (biznes va fuqaro) modellari jadal rivojlanishi uchun muhim zamin yaratib bermoqda.

Elektron tijoratning V2V modelini aks etuvchi ko‘rgazma-yarmarka savdolarining hajmi joriy yilda 1,2 trillion so‘mga yetdi. E'tiborli jihati, o‘tgan yildan boshlab mazkur savdo tizimida birjaning hisob-kitob palatasi orqali tuzilgan bitimlarning bajarilishini kafolatlash mexanizmi amal qilmoqda.

Internet savdolarning B2C segmentida ham sezilarli o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Xususan, joriy yilning o‘tgan davri davomida birjaning avtoraqam.uzex.uz veb-saytida onlayn-auksionlar orqali 168,7 milliard so‘mlik 83,2 mingdan ziyod avtoraqamlar sotildi. Buning natijasida ularning sotuvi son jihatdan 2,4 barobarga, hajmi bo‘yicha – 42 foizga o‘sdi. Sotilgan avtoraqamning eng past bahosi – 450,5 ming so‘mni, eng qimmatining qiymati esa 441,5 million so‘mni tashkil qildi. Tuzilgan bitta bitimning o‘rtacha qiymati 2 million so‘mga teng bo‘ldi.

UZEX birjasi faoliyatining yana bir muhim yo‘nalishlaridan biri bu – elektron davlat xaridlari tizimi hisoblanadi. Jahon tajribasining  ko‘rsatishicha, davlat xaridlarining samaradorligi birinchi navbatda uning shaffofligi bilan belgilanadi.

Ayni vaqtda O‘zbekistonda davlat xaridlarining shaffofligi maxsus axborot portali orqali ta'minlanmoqda, Birjamiz  esa ushbu portalning operatorlaridan biri hisoblanadi.

Joriy yilda tadbirkorlarning davlat xaridlarida ishtirokini kengaytirish hamda buyurtmachi va yetkazib beruvchilarning bu boradagi ishtirokini soddalashtirish maqsadida xarid.uzex.uz yangi portali ishga tushirildi. Mazkur portalda davlat xaridlarining barcha turlari birlashtirildi.

Shu yilning birinchi yarmida elektron davlat xaridlari bo‘yicha tuzilgan bitimlarning umumiy hajmi o‘tgan yilga nisbatan deyarli 2,4 barobarga oshib, 4,7 trillion so‘mga teng bo‘ldi. Bunda budjet va korporativ buyurtmachilari mablag‘larining tejalishi ikki marotabaga o‘sdi va 840,6 milliard so‘mga yetdi.

Davlatimiz rahbarining “Yuqori likvidli va monopol tovarlarni sotish jarayonlariga bozor mexanizmlarini joriy etishni davom ettirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori bilan tasdiqlangan “Yo‘l xaritasi”ga ko‘ra, joriy yil 1 sentyabrdan boshlab monopol va davlat ishtirokidagi tashkilotlar tomonidan birja savdolarida sotilayotgan mahsulotlarni tashish elektron logistika savdo portali orqali auksion tartibida amalga oshiriladi.

Uning to‘liq ishga tushirilishi yuk tashuvchilar bozorida raqobat muhitini shakllantiradi va ushbu sohada shaffoflikni ta'minlaydi. Xaridorlar boshlang‘ich narxlarni pasayishga qaratilgan auksion hisobiga o‘z xarajatlarini maqbullashtirishga muvaffaq bo‘ladi. Ular uchun elektron navbatning shakllantirilishi birja savdolarida sotib olingan mahsulotlarni o‘z vaqtida yuklamaslik kabi yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni bartaraf etadi.

Portalga, shuningdek, yuklar harakatlanishini real vaqt rejimida kuzatish, dispetcherlik va yuk tashuvchi kompaniyalar xizmatini baholash funksiyalari ham kiritiladi.

“Yo‘l xaritasi”da birja savdolarida tovar derivativalari, jumladan fyuchers shartnomalari joriy etilishi ham belgilangan. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad narxlarning o‘zgaruvchanligidan himoyalanish (xejyerlash), tovar bozorlarida talab va taklif muvozanatini ta'minlash, tovarga bozor narxini shakllantirish, iqtisodiyotga bo‘sh mablag‘lar va xorijiy investorlarni jalb qilishdan iboratdir.

Shu maqsadda joriy yilning iyun oyida birja vakillari AQShning Nyu-York, Vashington va Chikago shaharlariga tashrif buyurishdi. Tashrif chog‘ida O‘zbekiston respublika tovar-xomashyo birjasi AQSh birjalari, davlat nazorat organlari, brokerlik idoralari, softver va IT kompaniyalari bilan hamkorlik aloqalarini o‘rnatdi, AQShning Tovar fyuchers savdolari bo‘yicha komissiyasi (CFTC) va “Connomara systems LLC” kompaniyasining rahbarlari bilan uchrashuvlar o‘tkazildi.

AQSh fyuchers bozorining nazorat komissiyasi vakillari bilan O‘zbekistonda fyuchers bozorlarini nazorat qilish bo‘yicha maslahatlar berish, soha ekspertlarini jalb qilish, fyuchers savdolarini O‘zbekiston bozorida amaliyotda tatbiq qilishga har tomonlama ko‘maklashishga kelishib olindi.

AQShning “Connomara systems LLC” kompaniyasi bilan esa o‘zaro anglashuv to‘g‘risida memorandum imzolandi. Unga muvofiq, tomonlar O‘zbekiston birjasi uchun fyuchers savdolari bo‘yicha dasturiy ta'minotni ishlab chiqish va zamonaviy IT texnologiyalarini joriy qilish yo‘nalishida hamkorlik qiladi.

Shu tariqa, so‘nggi yillar birja savdolarini shiddatli rivojlantirish va erkinlashtirish, elektron tijoratni ommalashtirish va birja amaliyotiga innovatsion yechimlarni joriy qilishda muhim davr bo‘ldi. Shu bilan birga, UZEX birjasi ochiq-oydinlik, shaffoflik, tuzilgan bitimlarning bajarilishini kafolatlash, talab va taklif, sof raqobat kabi an'anaviy birja tamoyillariga rioya qilgan holda, tovar segmentlarida zamonaviy savdo usullarini joriy etishni davom ettiradi.

“O‘zRTXB” AJ PR bo‘limi Ⓣ