Moskva va Kiyev o‘rtasida asirlar almashuvi qanday yo‘lga qo‘yilgan?

Rossiya va Ukraina o‘rtasidagi urushning to‘rtinchi yiliga kelib ham asirlar almashinuvi ikki davlat o‘rtasidagi yagona to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqa liniyasi bo‘lib qolmoqda. Bu jahon harbiy tarixida kamdan kam uchraydigan holat: urushayotgan tomonlar bunday almashuvlarni muntazam va keng miqyosda amalga oshirmoqda – bu almashuvlarda jami 10 mingga yaqin kishi ishtirok etgan. The Wall Street Journal Rossiya va Ukraina o‘rtasida asirlarni almashish tizimi qanday yuzaga kelgani va qanday ishlashi haqida hikoya qiladi. Gazeta materiali ukrain harbiylari hamda yevropalik diplomatlarning intervyulariga asoslangan – Rossiya vakillari esa savollarni javobsiz qoldirgan. «Meduza» ushbu maqolaning asosiy joylarini keltiradi.

Asirlarni almashish uchun kanal 2014 yilda Minskda Ukraina sharqida Kiyev rasmiylari va Rossiya tomonidan qo‘llab-quvvatlangan mahalliy ayirmachilar o‘rtasidagi mojaroni tugatish (keyinchalik ma’lum bo‘lishicha, muzlatish) bo‘yicha muzokaralar paytidayoq paydo bo‘lgan.

Minskda rossiyaliklar va ukrainaliklar o‘rtasidagi uchrashuvlarga bosh-qosh bo‘lgan shveysariyalik diplomat Toni Frish ular nomlarni ukraincha va ruscha yozishdan tortib, kim kimga o‘q uzganigacha – deyarli hamma narsa haqida bahslashgan. Tushlik paytida yoki barda tomonlarni yaqinlashtirishga urinishlar hech qanday natija bermagan. Ukrainadagi rossiyaparast partiya rahbari va muzokaralarda Ukraina vakili sifatida qatnashgan Viktor Medvedchuk Moskvaga «nomi besh harfdan iborat bo‘lgan odam» – Vladimir Putinning oldiga borib kelish uchun bir necha bor uchrashuvlarni to‘xtatgan.

2014 yil oxiridan boshlab Kiyev va Donbassdagi «xalq respublikalari» (aslida ularning ortida Rossiya turgan) o‘rtasida kichik asirlar almashuvi boshlanadi. Bahslar har bir asirning «qadr-qimmati» haqida borardi. Frish Qizil Xoch vakillari bilan asirlikdagi ukrainlar qiynoqlar haqida gapirgan qamoqxonalarga borgan. 125 ta uchrashuvda 600 ga yaqin kishini almashishga muvaffaq bo‘lingan va diplomat bu jarayonni Marokash bozoridagi savdoga taqqoslagan.

2022 yil boshida Rossiya qo‘shinlari chegara yaqinida to‘planishi fonida uchrashuvlar to‘satdan to‘xtaydi. 22 fevral kuni Putin diplomatlarni chaqirib oldi va «Minsk jarayoni» tugaganini e’lon qildi. Ikki kundan keyin Rossiya armiyasi Ukrainaga rasman bostirib kirdi.

Mart oyi oxirlarida Ukraina harbiy razvedksi boshlig‘i o‘rinbosari Dmitriy Usov asirlar va qurbonlarning jasadlarini almashish uchun Rossiya tomoni bilan aloqani yo‘lga qo‘yish bo‘yicha topshiriq oladi. Oldingi aloqa liniyalari uzilgan, tomonlar o‘rtasida o‘zaro ishonch qolmagandi.

Usovning qo‘lida keng ko‘lamli urushning dastlabki haftasida Kiyev ostonasida halok bo‘lgan rossiyalik harbiy xizmatchining cho‘ntagidan chiqqan Xiaomi telefoni turardi. Kontaktlar ro‘yxatida ushbu telefon egasi xizmat qilgan bo‘linma komandiri ham borligi aniqlanadi. Usov shunchaki unga qo‘ng‘iroq qilib, o‘zini tanishtiradi hamda qurbonlarning jasadlarini almashishni taklif qiladi.

Bu telefon Rossiya va Ukraina harbiylari o‘rtasidagi birinchi to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqa liniyasi bo‘lgandi. U o‘z ismi-sharifi va unvonini yashirmasdi, lekin «Stayyer» chaqiruv belgisidan foydalanishni afzal ko‘rardi – va shaxsiy yoki xizmat telefonidan emas, balki faqat qo‘lga kiritilgan telefonda gaplashardi. Biroz o‘tgach, u o‘zining asosiy suhbatdoshi GRU (Rossiya harbiy razvedkasi) generali Aleksandr Zorin ekanini bilib oladi. Zorin 2015–2017 yillarda Rossiyaning Suriyadagi operatsiyasi davomida birinchi darajali harbiy muzokarachi sifatida obro‘ qozongan, jangarilar bilan o‘t ochishni to‘xtatish va gumanitar yo‘laklar tashkil etish, ba’zan esa asir tushgan jangarilar guruhlarini topshirish bo‘yicha kelishuvlarga erishgan.

Usov The Wall Street Journal bilan suhbatda Zorinning professionalligini e’tirof etadi. Aytishicha, u Zorinning Yaqin Sharqdagi muzokaralar haqidagi dissertatsiyasini o‘qib chiqqan – va bu unga suhbatdoshining tilini topishda yordam bergan.

Usovning Zorin bilan shaxsan tanishuvi 2022 yil mayida Mariupolda ro‘y beradi: ularning ikkisi ham «Azovstal»ni topshirish bo‘yicha muzokaralarda qatnashadi. O‘shanda zavod qamali yakunlanganida ikki yarim mingga yaqin ukrain jangchilari Rossiyaga asir tushgandi.

Kiyev darhol ularni almashtirish uchun muzokaralarga vositachi qidira boshlaydi. Betaraflik siyosatiga amal qilib keluvchi Shveytsariya to‘g‘ri kelmasdi — Rossiya bu davlatni «nodo‘st davlatlar» ro‘yxatiga kiritgandi. Yakunda vositachilik rolini Turkiya, Qatar va Saudiya Arabistoni o‘z zimmasiga oladi. 2022 yil 21 sentabrida Turkiya yirik almashuvni tashkillashtiradi: ukrainalik besh komandir Anqaraga olib o‘tiladi, Rossiya esa Viktor Medvedchukni oladi. Parallel ravishda Rossiya hududidan Ukraina tomonida turib jang qilgan va asir tushgan yevropaliklar guruhi samolyotda Saudiya Arabistoniga olib ketiladi. Ularga rossiyalik biznesmen Roman Abramovich hamrohlik qiladi.

Ushbu bitimlar doimiy mexanizm uchun asos bo‘ladi. Ukraina razvedka xizmatining Kiyevdagi binosida harbiy asirlar bilan ishlash bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi shtab tuziladi. Yuqori qavatda Usov asirlarning oila a’zolari bilan uchrashadi, yerto‘lada esa 34 yoshli Viktoriya Petruk boshchiligidagi tahlilchilar asirlar haqida ma’lumot to‘playdi. Ozod qilingan ukrainlar kameralardan maxfiy ravishda quroldoshlarining ro‘yxatlarini olib kelishadi. Hozirda Rossiya va Ukrainaning bosib olingan hududlarida mahbuslar saqlanadigan 200 ga yaqin joylar aniqlangan.

Ukraina esa beshta qamoqxonani harbiy asirlar lageriga aylantirgan. Kiyevdagilar g‘arblik hamkorlariga rossiyalik asirlarga Rossiya ukrainlarga qilganidan yaxshiroq munosabatda bo‘lishini ko‘rsatishga harakat qilmoqda.

O‘shandan beri asirlarni almashish deyarli odatiy holga aylandi. Bu jarayonni hatto 2024 yil yanvar oyida Belgorod yaqinida almashish uchun olib ketilayotgan 65 nafar ukrainalik asir bo‘lgan Rossiya samolyoti qulagani ham buzmadi. Katta ehtimol bilan, samolyotni Ukraina havo mudofaa tizimi urib tushirgan.

General Zorin 2025 yil may oyida Istanbulda Ukraina bilan muzokaralarda Rossiya delegatsiyasi tarkibidan o‘rin oldi. Ushbu muzokaralarning deyarli yagona mazmunli natijasi navbatdagi keng ko‘lamli asirlar almashinuvi to‘g‘risidagi kelishuv bo‘lgandi.