«Бу ёлғон» – иқтисодчи Энергетика вазирлигининг юридик шахсларга электр токи учун оширилган тарифлар қўллашга оид аргументларини рад этди

Тадбиркорлар билан лимитдан ортиқча ишлатилган электр энергияси учун 2 баробар – киловатт-соатига 1800 сўмдан ҳисоб-китоб қилинмоқда. Маълум бўлишича, бу борадаги қарор шу йил 31 майда қабул қилинган.

Тадбиркорлик субъектлари нотурар бинолар учун ўтган йил августидан бошлаб ошган тарифда – 1 kWh учун 900 сўмдан тўлов қилиб келишмоқда. Бунда улар электр таъминоти корхонаси билан шартнома қилиши, ойлик тахминий истеъмоли қанча эканини кўрсатиб, 50 фоиз олдиндан тўлов қилишлари керак эди. Ўзлари кўрсатган ойлик лимитдан ортиқ қисми учун, улар 1 kWh’га 960 сўм тўлаб келган.

1 июндан эса олдиндан тўлов 100 фоиз бўлган, лимитдан ортиқча қисми учун 2 баробар ҳақ – киловатт-соатига 1800 сўмдан ундирилмоқда. Бу вақтда аксарият тадбиркорлар бундан бехабар эди.

«Бу жаҳон тажрибаси» – Энергетика вазирлиги

Энергетика вазирлиги ушбу ҳолат юзасидан расмий муносабат билдирди. Вазирликка кўра, бу тартиб ҳукуматнинг жорий йил 31 майдаги қарорига кўра кучга кирган. Унда ҳисоб-китоб даврида юридик истеъмолчилар томонидан электр энергияси истеъмоли шартномавий миқдордан 10 фоиз ва ундан ортишига йўл қўйилган тақдирда, ортиқча истеъмол қилинган электр энергияси учун белгиланган тарифнинг икки баравари миқдорида қўшимча тўлов ундирилиши қайд этилган.

Шунингдек, истемолчилар агар электр энергиясининг шартномадаги ҳажмини ўзгартирмоқчи бўлса, ҳисобот ойи бошланишидан 10 кун олдин ҳудудий электр тармоқларига таклиф бериши кераклиги ҳам назарда тутилган.

Вазирлик амалдаги бу тартиб жорий йилда эмас, олдинги меъёрий ҳужжатларда ҳам қайд этилгани, юридик истеъмолчиларнинг доимий истеъмол қувватлари шартнома бандларида келтириб ўтилишини айтмоқда.

Бундан ташқари, расмий муносабатда бу хорижий давлатлар, хусусан, Хитой, Туркия ва Россия тажрибасида кузатилиши таъкидланади.

«Бу давлатларда истеъмолчиларнинг шартномада белгиланган миқдордан ошганда электр энергияси кейинги диапазоннинг юқори нархларида тўланади.

Маълумки, электр энергияси бир вақтнинг ўзида ишлаб чиқарилиши ва истеъмол қилиниши билан тавсифланадиган алоҳида товар ҳисобланади. Яъни истеъмолчи томонидан истеъмол қилишга рухсат этилган қувватнинг оширилиши туфайли авария ҳолати юзага келиши ёки электр тармоқлари корхоналарининг электр тармоғи хўжалиги объектларига зарар етказиши ҳолатларини ҳисобга олган ҳолда юридик истеъмолчилар томонидан аниқ истеъмол қувватлари бўйича келишилади ҳамда шу асосда электр энергияси истеъмолчиларга етказиб берилади», дейилади баёнотда.

Вазирлик бундан асосий мақсад – энергетика объектларининг ички тармоқ электр энергияси истеъмолининг прогнози, яъни корхоналарнинг электр энергияси ишлаб чиқариш эҳтиёжлари, белгиланган тартибда тасдиқланган объектларга узатиш бўйича технологик сарфи ҳар йили умумлаштирилади ҳамда келгуси йил учун электр энергияси ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш балансини шакллантириш эканини таъкидлаяпти.

«Бугунги кунда электр энергиясининг катта қисми (75-80 фоизи) қимматли хомашё ҳисобланадиган табиий газни ёқиш ҳисобига ишлаб чиқарилади. Бу жараёнда иссиқлик электр станциялари ҳам шартнома шартларига асосан табиий газни харид қилади ва уни ёқиб, электр энергия ишлаб чиқаради.

Шу боис, йил бошида барча юридик истеъмолчилар томонидан берилган таклифларга асосан (тадбиркорлик субъектларининг таклифлари ҳам) электр энергиясини ишлаб чиқариш баланси тасдиқланади ва шу бўйича газ қазиб чиқарувчи, етказиб берувчи, электр энергиясини ишлаб чиқарувчи ҳамда етказиб берувчи корхоналар ўртасида ўзаро шартнома имзоланиб, ишлар ташкил қилинади. Бунда тадбиркор аввал ўзи берган электр энергияси талабидаги ҳажмни оширганда электр станцияси яна қўшимча ёқилғи харид қилиш учун шартнома тузади ва бунда у ҳам бозор муносабатларида харид қилади», дейилади хабарда.

Вазирлик электр энергияси бир вақтнинг ўзида ишлаб чиқарилиб, истеъмол қилингани боис, белгиланган нормалардан ортиқча ёки кам ишлаб чиқарилса, умумий энергетика тизимида мувозанат йўқолиши ва бунинг натижасида йирик ҳажмдаги аварияларга олиб келиши мумкин деб ҳисоблайди.

«Шу боис, электр энергиясини ишлаб чиқариш ва етказиб беришда алоҳида истеъмол баланслари шакллантирилган ҳолда ишлар олиб борилади.

Қайд этиш лозимки, юқоридаги тартиб-қоидалар жорий этилгани муаммоларни бошқалар ҳисобига ечиш эмас. Аксинча, барча энергетика корхоналарининг ягона мақсади – истеъмолчиларга сифатли ва барқарор электр энергиясини етказиб бериш ҳисобланади», дейилади расмий ахборотда.

«Энергоёлғон шу билан тугаса қанийди» – Отабек Бакиров

Иқтисодчи Отабек Бакиров вазирликнинг бу тартиб жаҳон тажрибаси экани ва у шу вақтгача ҳам амалда бўлганига оид аргументларини «ёлғон» деб атади.

У аввалига вазирлик баёнотида бу Россия тажрибаси деб ёзилгани, 19 июл куни эрталаб ҳеч қандай ҳаволасиз «Хитой ва Туркия» ҳам қўшиб қўйилганини таъкидлаган.

«Келинг, энергетикларнинг севимли Россиясида бизнес учун тарифлар қандай ишлашини эслатиб ўтамиз. Айтиш лозимки, Россияда аллақачон улгуржи ва чакана энергетика бозори фаолият кўрсатади. Юридик шахслар ҳудуди, ойлик истеъмоли, максимал қуввати, кучланиш даражасига қараб ўзлари учун нарх категорияларини белгилаши мумкин. Бутун Россия ҳудудларида бизнес учун жами 6 та нарх категорияси ишлайди. Бу тизим қандай ишлашини Федерал чакана энергосотиш компанияси сайтидан билиб олиш мумкин (нархлар Ўзбекистондагидан анча арзонлигидан ҳайрон бўлманг, бу алоҳида мавзу).

Энди асосий масалага қайтамиз. Хўш, шонли энергетиклар сиғинадиган Россияда лимитдан ошганда оширувчи ундириш борми? Ҳа, бор. Лекин бу жарима коэффициентлар максимал қуввати 670 kWh’дан ошадиган 3-6 нарх категориялари учун холос. Ундаям ошириш коэффициентлари, бизнинг қароқчилар белгилаганидек, 2-3 баробар эмас, категориясига қараб 20-30 фоизни ташкил этади. Мисол учун, бутун Россия бўйича энг қиммат электр сотадиган Москвадаги Энергосбытхолдинг компанияси шартларига қаранг», - деб ёзди Бакиров.

Иқтисодчи Россияда кичик ва ўрта бизнес фойдаланадиган 1- ва 2- нарх категорияларида максимал қуввати 670 kWh’дан кам юридик истеъмолчилар учун оширувчи коэффициентлар мавжуд эмаслигини таъкидлаган.

«Бошқача айтганда, жарима коэффициентлари тармоққа юкламани кескин ошириб ёки тушириб юборадиган йирик истеъмолчилар учун белгиланган ва ундаям каррасига эмас, 30 фоизгача холос. Кичик ва ўрта бизнес учун эмас», деди у.

Отабек Бакиров вазирлик бу тартиб аввал ҳам бор эди, дея Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 12 январдаги 22-сонли қарорини келтирганига эътибор қаратаркан, бу ҳужжатда 2 баробарлик эмас, балки 15 фоиз оширувчи тўлов белгиланганини айтади.

«[Ҳужжатда] электр таъминоти шартномасида ҳисоб-китоб даври учун кўрсатилганидан 5 фоиздан ортиқ миқдорда электр энергияси истеъмол қилинганда, истеъмолчилардан (маиший истеъмолчилардан ташқари) электр таъминоти шартномасида кўрсатилгандан ортиқ истеъмол қилинган электр энергияси жами ҳажми учун белгиланган тарифнинг 1,15 баравари миқдорида тўлов ундирилади, дейилган.

Эътибор беринг, энергоқароқчилар ўзларининг фойдасига белгилаб олганидек, 2 карра эмас, 3 карра эмас, 15 фоизлик оширувчи тўлов белгиланган. Яъни юридик шахслар мабодо лимитдан ошса, 450 сўм эмас 517,5 сўм тўлаган», деб ёзди у.

Қизиғи, бу қоидалар ҳам 2023 йил 1 октябрдан бизнесга тарифлар каррасига оширилгач, бекор қилинган.

«Ҳукумат раҳбарининг ўзи ўтган йили бекор қилган 15 фоизлик оширувчи тўловни, шонли энергетиклар қайси важ ё ёлғоннни кўрсатиб, 2-3 баробарлик қароқчи жаримага айлантириб олишган?

Одатда, нормал давлатларда бизнес ва аҳолини ҳам остидан, ҳам устидан қоқиштириб алдашдан иборат манипуляциядан кейин энергочиновниклар бутун жамоаси билан истеъфо беради», - дейди иқтисодчи.

Аввалроқ иқтисодчи Беҳзод Ҳошимов Кun.uz'га берган интервюсида бу тартибни кенгайиб, ривожлангани учун корхоналарга нисбатан жазо деб атаганди. У бундай чекловлар электр энергиясининг бозор товари эмаслигини кўрсатишини таъкидлаганди.