Тадқиқотчи Зулфия Костюченко Kun.uz'га тақдим этган мақоласида Озарбойжондаги ерни хусусийлаштириш ислоҳоти 1996 йилданоқ бошланиб, қандай амалга оширилгани ҳамда бу жараёндаги ютуқ ва хатоларни таҳлил қилади.
Озарбойжон мустақил бўлгандан кейин ер муносабатларини ислоҳ қилишга киришди. Дастлабки – асосий босқич давомида (1996-2003 йиллар) ерларни хусусийлаштириш бўйича кенг кўламли дастур амалга оширилди, 50 дан ортиқ меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди, ерни олиб қўйиш саноқли ҳолатдагина мумкин бўлди.
Ислоҳотни амалга ошириш даврида муайян ижобий натижаларга эришилди, шу билан бирга, турли муаммо ва камчиликлар ислоҳотнинг ҳар бир босқичига хос бўлди.
Озарбойжон тажрибаси Ўзбекистонникига ўхшаш шароитлар, иқтисодий ва институционал характердаги ўхшаш муаммолар мавжудлиги билан қизиқ. Озарбойжонда ўтказилган ер ислоҳоти Ўзбекистондагидан анча олдин бошлангани боис, ушбу тажрибадан маълум сабоқларни олиш имкони бор.
Ер ислоҳотлари учун шарт-шароитлар
1995 йилда – ер муносабатларида туб ўзгаришлар бошланган пайтда Озарбойжон ялпи ички маҳсулоти 1990 йилдагига нисбатан 36 фоизгача пасайди, инфляция даражаси йилига 400 фоиздан ошди, қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулоти 1991 йилдагига нисбатан икки баравар қисқарди1.
Ислоҳотлар амалга оширилгунга қадар, барча собиқ иттифоқ республикаларида бўлгани каби, барча ерлар давлат тасарруфида эди. Ишлаб чиқариш воситалари, шу жумладан, қишлоқ хўжалиги тармоқлари ҳам давлатга тегишли бўлиб, марказлашган маъмурий-режалаштириш тизими доирасида бошқариларди. Ушбу умумий тизим доирасида унумдор ерлар уч турга бўлинган.
- давлат хўжаликлари;
- жамоа хўжаликлари;
- ёрдамчи якка тартибдаги хўжаликлар.
Уйлар ва бинолар улар жойлашган ер билан бирга давлат мулки эди. Улардан фойдаланувчилар доимий фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган ҳолда яшаган1.
Бундан ташқари, иқтисодиётнинг барча тармоқлари, шу жумладан қишлоқ хўжалигининг фаолияти ноқулай ишбилармонлик муҳити билан чекланган эди. Озарбойжонда бизнес тўртта асосий муаммога дуч келди:
- ҳуқуқий ва тартибга солиш тизимининг заифлиги;
- инвестициялар учун маъмурий тўсиқлар;
- инфратузилмалар билан таъминлашдаги камчиликлар;
- коррупция.
Қишлоқ хўжалигига хос бўлган яна бир муаммо – қишлоқ хўжалиги сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш билан шуғулланиши керак бўлган Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг ўта заифлиги эди1.
БИРИНЧИ БОСҚИЧ (1995-2003): Ерларни кенг миқёсда хусусийлаштириш
Ер ислоҳотларининг мақсадлари ва ҳуқуқий асослари
Бу даврдаги ер ислоҳотларининг асосий мақсадлари қуйидагилардан иборат эди:
- ерга эгалик шаклларининг ўзгариши;
- аграр соҳада ер муносабатларини ислоҳ қилиш орқали мамлакатнинг озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш;
- аҳоли турмуш даражасини ошириш.
1992 йилдан бошлаб йирик жамоа хўжаликлари ва давлат хўжаликлари тугатилиб, бутун қишлоқ хўжалиги якка тартибдаги ишлаб чиқаришга ўтди. Ерга хусусий мулк ҳуқуқи Озарбойжон Республикасининг янги Конституциясида мустаҳкамланди.
Қўшимча
Ўзбекистонда ерга хусусий мулкчиликни жорий этиш ва ерларни хусусийлаштириш 2022 йилга келиб бошланди. Шу йилдан бошлаб жисмоний ва юридик шахсларга ер участкаларини хусусийлаштириш имкониятини бериш тартиби белгиланди. Бироқ Ўзбекистонда, Озарбойжондан фарқли ўлароқ, хусусий мулк ҳуқуқи фақат қишлоқ хўжалиги учун мўлжалланмаган ерлар учун белгиланди.
Бу даврда ер муносабатларини тартибга солишга қаратилган 50 дан ортиқ меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларнинг босма нашр кўринишида ислоҳотларнинг қонунчилик асослари яратилди. Уларнинг орасида асосийлари қуйидагилар:
- 1995 йил 2 март: “Аграр ислоҳотлар бўйича Давлат комиссиясини ташкил этиш тўғрисида”ги президент фармони;
- 1996 йил 16 июл: “Ер ислоҳоти тўғрисида”ги қонун;
- 1996 йил 24 декабр: “Ер солиғи тўғрисида”ги қонун;
- 1997 йил 10 январ: “Озарбойжон Республикасининг “Ер ислоҳоти тўғрисида”ги Қонунини қўллаш тўғрисида”ги президент фармони;
- 1998 йил 22 декабр: “Давлат ер кадастри, ерларнинг мониторинги ва тартибга солиш тўғрисида”ги қонун;
- 1999 йил 12 март: “Ер ижараси тўғрисида”ги қонун;
- 1999 йил 7 май: “Ер бозори тўғрисида”ги қонун;
- 1999 йил 25 июн: Ер кодекси;
- 1999 йил 7 декабр: “Муниципал ҳудудлар ва ерлар тўғрисида”ги қонун;
- 1999 йил 28 декабр: Фуқаролик кодекси;
- 1999 йил 30 декабр: “Ерларнинг унумдорлиги тўғрисида”ги қонун.
“Ер ислоҳоти тўғрисида”ги қонун ўша даврдаги ер муносабатларини ислоҳ қилиш учун асос бўлган асосий қонун ҳисобланиб, ер ислоҳотларини амалга ошириш тартиби, масъул органларнинг вазифалари, шунингдек, ерга эгалик қилиш шаклларини ўзида акс эттирган.
Қўшимча
Агар Озарбойжонда туб ер ислоҳотлари мустақилликнинг дастлабки йилларида амалга оширила бошланган бўлса, Ўзбекистонда 2017 йилдан кейингина ер муносабатларини ислоҳ қилишга катта эътибор берила бошланди. Бу даврда соҳага оид кўплаб меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар ҳам қабул қилинди.
Ислоҳотларни амалга оширишга масъул органлар
Қонунга кўра, Аграр ислоҳотлар бўйича давлат комиссияси (АИДК) ислоҳотни амалга ошириш бўйича масъул орган этиб тайинланди. Комиссиянинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат эди:
- аграр ва ер ислоҳоти дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш;
- ер ислоҳоти дастурлари бажарилишини мониторинг ва назорат қилиш;
- ушбу ислоҳотларни амалга ошириш бўйича кўрсатмалар бериш;
- ер ислоҳотининг бориши ҳақида аҳолини хабардор қилиш.
Мамлакатнинг ҳар бир туманида Давлат комиссиясининг масъул вакиллик органи – Аграр ислоҳотлар бўйича туман комиссияси (АИТК) мавжуд бўлган. Туман комиссиясига тегишли округ ижроия қўмитаси раҳбарлик қилган. Туман комиссияси туман ижроия ҳокимияти ва Давлат ер қўмитаси мансабдор шахслардан иборат бўлган. Бундан ташқари, унга мустақил мутахассислар кирган.
Туман комиссиялари томонидан ерга эгалик қилиш ҳуқуқига эга бўлган шахсларнинг, шунингдек, хусусийлаштириладиган ер участкалари рўйхати шакллантирилган. Ерларни ажратиш туман комиссиялари томонидан белгиланган, лекин ерларни хусусийлаштириш бўйича якуний қарорлар марказлашган ҳолда Давлат комиссияси томонидан қабул қилинди3.
Бироқ хусусийлаштириш жараёни жуда секин кечди. Оилавий деҳқон хўжаликларига ер ҳуқуқини бериш суст кечди. Давлат активларини топшириш кўп ҳолларда кечиктирилди, айрим ҳолларда ўтказилган активлар аслида фойдасиз бўлиб чиқди. Бунга асосан ҳудудий ҳокимликларнинг ўз кучини йўқотишдан қўрқиб, сунъий тўсиқлар яратиб, ислоҳотлар жараёнига тўсқинлик қилгани сабаб бўлди. Муниципалитетларнинг (биздаги маҳалла – таҳр.) роли заиф эди. Биринчи сайланган муниципалитетлар фақат 2000 йил январ ойида ишлай бошлади.
Қолаверса, ўша даврда барча собиқ иттифоқ мамлакатларида, жумладан, Озарбойжонда ҳам марказлашган режим сақланиб, фуқаролик жамияти ривожланмаганлигини инобатга олсак, округ комиссиялари таркибига киритилган мустақил экспертларнинг фикри инобатга кўп олинмаган, деб тахмин қилиш мумкин ва уларнинг роли эса расмий бўлган.
Қўшимча
Бундай муаммолар иқтисодиёти ўтиш давридаги мамлакатларга хос. Ерларни тақсимлашда маҳаллий амалдорларнинг таъсири сезиларли даражада сақланиб қолмоқда. Шу билан бирга, улар ўзгаришларга қаршилик кўрсатиб, бу соҳада назоратни ўз қўлларида сақлашга интилади.
Бошқа томондан, ер тақсимлашда аҳоли манфаатлари ва долзарб муаммолари етарлича ҳисобга олинмайди.
Ислоҳотларни амалга ошириш жараёнига мустақил экспертларнинг жалб этилиши ўз-ўзидан ислоҳотларнинг шаффофлигини, жорий этилаётган ўзгаришларнинг самарадорлиги ва адолатлилигини таъминлашга хизмат қилувчи ўта самарали механизмдир. Бироқ бундай мутахассисларнинг роли расмий эмас, балки салмоқли бўлиши учун кўп ишларни амалга ошириш керак: фуқаролик жамиятини ривожлантириш, коррупцияга қарши курашиш, аҳолининг ер муносабатлари соҳасидаги саводхонлигини ошириш ва ҳоказо.
Ерни хусусийлаштириш ва уни тақсимлаш қандай амалга оширилди?
🗸 Қуръа ташлаш усули. Ерларни тақсимлаш қуръа ташлаш йўли билан амалга оширилган. Лотерея ўйинида ҳудудда доимий яшовчи, 1996 йил 2 августгача туғилган барча фуқаролар иштирок этишлари мумкин эди. Баъзи тадқиқотлар ва баҳолашлар (масалан, Жаҳон банкининг 1998 йилдаги тадқиқоти4) бу тақсимот кўпчилик ҳудудларда адолатли ўтганлигини тасдиқлади.
Хусусийлаштирилган участкаларнинг майдони қишлоқнинг ер ресурсларига боғлиқ бўлиб, ери кам ҳудудларда 0,1–0,5 гектардан бир неча гектаргача, масалан, Кура-Аракс дарёси бўйида ёки етарли майдонга эга бўлган бошқа жойларда унумдор ер ўзгариши мумкин эди. ОТБ тадқиқотлари2 шуни кўрсатдики, фермер хўжаликлари ерининг ўртача майдони тахминан 2 гектарни, 58 фоиз фермер хўжаликларининг ери 0,5 дан 2,5 гектаргача майдонни ташкил этди.
🗸 Ер участкаларини беғараз ўтказиш. Ислоҳотларнинг муҳим хусусиятларидан бири шундаки, ер хусусий қўлларга бепул ўтказилди.
🗸 Ҳосилдор ерлар афзаллиги. Экин экиш учун энг мос бўлган ерлар хусусийлаштирилди. Бошқача қилиб айтганда, қонун ҳужжатларига мувофиқ яроқсиз ёки самарасиз участкалар фуқароларга топширилмаслиги керак эди.
🗸 Ер бозорининг шаклланиши. Қонунчилик ислоҳотлари давомида ер муносабатларининг бозор тамойиллари ўрнатилди. Уларга кўра, юридик шахслар ва Озарбойжон фуқаролари ер бозорида мулкдорлар, фойдаланувчилар, ипотека кредиторлари, ижарачилар ва қарз олувчилар сифатида иштирок этишлари мумкин. Қонунда, шунингдек, ерни сотиш қатъий эмас, балки бозор нархларига асосланган бўлиши кераклиги белгиланди.
🗸 Тенг ҳуқуқлиликни таъминлаш. Яшаш жойидан қатъи назар барча фуқароларга ердан фойдаланиш, ижарага бериш, сотиб олиш ёки сотиш ҳуқуқи берилди.
🗸 Ислоҳотларни амалга оширишнинг тажриба усули. Давлат ва округ комиссиялари томонидан дастурлар ижроси мамлакатнинг турли ҳудудларида тажриба асосида амалга оширилди. Масалан, синов лойиҳалари дастлаб мамлакатнинг икки туманида (Загатала ва Хизи) амалга оширилди. Кейин тажриба бошқа барча туманларга ўтказилди.
Қўшимча ёрдам чоралари
Озарбойжонда ер ислоҳотларининг амалга оширилиши таҳлили, бошқа тадқиқотлар қаторида5, қишлоқ хўжалигининг самарали фаолиятини таъминлаш учун фақат ерларни қайта тақсимлаш етарли эмас, деган хулосага олиб келди. Хўжаликлапга қуйидаги молиявий ва институционал ёрдам кўрсатилди:
🗸 Қишлоқ хўжалигида хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш мақсадида қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларига зарур моддий-техника воситалари ва техника сотиб олиш учун давлат томонидан кредитлар ажратила бошланди.
🗸 Президентнинг 1999 йил 22 мартдаги фармони билан қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари беш йил муддатга ер солиғидан озод этилди.
🗸 2001 йилда қабул қилинган “Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларига муддатли солиқ имтиёзлари тўғрисида”ги махсус қонун билан ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланиладиган мол-мулк ва товар-моддий бойликларга нисбатан даромад солиғи, қўшилган қиймат солиғи, мол-мулк солиғи тўлашдан 3 йил муддатга озод этилди. Шу қонун билан якка тартибдаги тадбиркорлар қўшилган қиймат солиғи ва мол-мулк солиғидан озод қилинган. Кейинчалик қонуннинг амал қилиш муддати 2014 йил 1 январгача узайтирилди2.
Ислоҳотларнинг биринчи босқичи натижалари
Эски бошқарув шаклларининг тугатилиши натижасида ерга эгалик қилишнинг учта шакли яратилди:
- Давлат ерлари: давлат ва давлат корхоналари бинолари жойлашган ерлар; тоғ-кон саноатининг давлат объектлари, тасдиқланган фойдали қазилма конлари, ягона энергетика тизими, магистрал қувурлар, транспорт, алоқа, мудофаа, давлат чегараси чизиқлари, муҳим мелиорация ва сув хўжалиги хизматлари объектлари; ўрмон ва сув фонди ерлари; бошқалар;
- Муниципал ерлар: қишлоқ хўжалиги фаолияти учун яроқсиз ерлар ва яйловлар;
- Хусусий ерлар: собиқ давлат хўжалиги ва жамоа хўжаликларининг хусусийлаштирилган ерлари; уй-жойлар, томорқа участкалари, боғлар, далаҳовлилар жойлашган ерлар.
Ерларнинг катта қисми, жумладан, экин майдонлари хусусийлаштирилди. Ислоҳотнинг биринчи босқичида 2032 дан ортиқ давлат ва жамоа хўжаликлари тугатилиб, уларнинг унумдор ерлари расман фуқароларнинг хусусий мулкига ўтказилди. Ёрдамчи якка тартибдаги фермер хўжаликларининг ерлари ҳам хусусийлаштирилди1.
Натижада 3,5 миллиондан ортиқ фуқаро ер эгасига айланди. 2004 йилда ер олиш ҳуқуқига эга оилаларнинг 98,1 фоизи ўз ерига эга бўлди.
Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида ўсиш кузатилди. Ушбу даврда ер ислоҳоти ерни мулкдорнинг ўзи бошқарадиган хусусий фермер хўжаликларини яратишга қаратилганди. Натижада 2002 йилга келиб якка тартибдаги хўжаликлар экин майдонларининг 96 фоизида фаолият кўрсата бошлади.
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириш 1996 йилдан бошлаб барқарор ўса бошлади. Ўсиш йилига ўртача 8,4 фоизни ташкил этди ва давр охирига келиб, 1991 йил даражасининг 75 фоизигача тикланди.
1998 йилдан сўнг қарздорликдан халос бўлиш, таркибий ўзгартиришлар, ишлаб чиқаришни тиклаш ва экинлар ҳосилдорлигини ошириш туфайли қишлоқ хўжалиги корхоналарининг даромади барқарор ўса бошлади.
Ислоҳотларнинг камчиликлари
Шу билан бирга, ислоҳотларнинг ушбу давридаги бир қатор камчилик ва қўлдан бой берилган имкониятларни ҳам қайд этиш лозим9:
• Қишлоқ хўжалиги билан боғлиқ тармоқларнинг суст ривожланиши. Қишлоқ хўжалигининг етарлича яхши ўсишига қарамай, озиқ-овқат саноатининг ривожланишига олиб келадиган қайта ишлашда яхшиланишлар кўп кузатилмади. Асосий чекловчи омил ноқулай бизнес муҳитининг давом этиши эди. Шартномаларни тартибга солиш сиёсати ва уларнинг суст бажарилиши соҳага инвестициялар оқимини чеклади.
• Қишлоқ хўжалиги фаолияти билан шуғулланувчи уй хўжаликларининг чекланган даромад манбалари. Ноқулай ишбилармонлик муҳити ва фермерликдан ташқари бошқа фаолиятни кенгайтириш учун чекланган шароитлар мамлакатда даромадларнинг диверсификацияси заифлашишига олиб келди. Буларнинг барчаси биргаликда истеъмол ва бошқа саноат товарларига талабнинг ўсишини секинлаштирди.
ИККИНЧИ БОСҚИЧ (2004 йилдан): Қонунчиликни ислоҳ қилиш ва такомиллаштириш имкониятини ошириш
Бошқарув тизимини ислоҳ қилиш
Агар биринчи босқичда ер ислоҳотларининг асосий мақсади ерга эгалик шаклларини ўзгартириш ва ерни адолатли қайта тақсимлаш бўлса, кейинги босқичда – 2004 йилдан кейинги даврда ислоҳотлар ер ресурсларини бошқариш тизимини такомиллаштиришга қаратилган эди.
Бу устувор жиҳат ўтган даврда қабул қилинган кўплаб қонунлар ва меъёрий ҳужжатларга қарамай, ислоҳотларни институционал қўллаб-қувватлашнинг сустлиги билан боғлиқ эди. Жумладан2:
- активларни бошқаришнинг самарали усули ишлаб чиқилмаган;
- бошқарув органлари ўртасида ваколатларни тўғри белгилаш муаммоси мавжуд эди;
- муниципалитетларда самарали қарорлар қабул қилиш учун етарли имкониятлар йўқ эди. Ер мажмуи (раёнлаштириш, бўлиниш, музокаралар ва солиққа тортиш) бўйича билим ва тажриба жуда чекланган эди. Шунингдек, ер ресурсларини стратегик ташкил этиш ва тизимли назорат қилиш учун молиявий ресурсларни сафарбар этиш кўникмаларига эга эмас эди.
Ер соҳасида бошқарув тизимини ислоҳ қилиш янги, янада функционал институтларни ташкил этиш орқали амалга оширилди.
Президентнинг 2005 йил 16 сентябрдаги фармони билан Давлат мулкини бошқариш давлат қўмитаси ташкил этилди. Унинг асосий вазифалари қаторига мулк сиёсатини шакллантиришда иштирок этиш кирди.
2001 йилда Давлат ер қўмитаси Давлат геодезия ва картография қўмитаси билан бирлаштирилиб, Давлат ер ва картография қўмитаси ташкил этилди. Қўмита мамлакатдаги барча ер тузиш масалалари учун масъул бўлган марказий ижро этувчи орган эди. Қўмита таркибига бир қанча бўйсунувчи муассасалар: Давлат ер тузиш лойиҳа институти, Давлат ер кадастри, мониторинг илмий-ишлаб чиқариш маркази, Давлат аэрогеодезия институти, Боку картография фабрикаси, шунингдек, ҳудудий ер бошқармалари кирди.
Президентнинг 2011 йил 15 февралдаги қарори билан Ер инспексияси ташкил этилди. Унинг вазифаларига қуйидагилар киради:
- ер олиш тартибини назорат қилиш;
- ер участкаларининг нархи ва сифати нисбатини таъминлаш устидан назоратни амалга ошириш;
- ерларни хусусийлаштириш жараёнлари бўйича жамоатчилик таклифларини тўплаш ва эътироз ва аризалар бўйича ҳисоботлар тайёрлаш;
- ҳудуд комиссиялари томонидан берилган баҳоларни кўриб чиқиш;
- компенсация тўланишини таъминлаш;
- ер участкаларини тақсимлаш ва хусусийлаштириш жараёнида иштирок этаётган ҳар қандай шахснинг мурожаатини кўриб чиқиш ва ўрганиш.
Ер ислоҳоти жараёнида иштирок этаётган муассасалар имкониятини яхшилаш мақсадида бир қанча давлат дастурлари амалга оширилди. Уларни амалга ошириш учун ҳукумат халқаро донорларни кенг жалб қилди.
Қонунчиликни такомиллаштириш ва ошкораликни таъминлаш
Бу даврда ер участкаларини давлат эҳтиёжлари учун олиб қўйишнинг аниқ асослари ва мезонлари белгиланди. Шундай қилиб, қонун ҳужжатларига мувофиқ ерлар қуйидаги мақсадларда давлат томонидан олиб қўйилиши мумкин:
- давлат аҳамиятига молик йўллар ва бошқа коммуникациялар (магистрал нефт ва газ қувурлари, канализация тармоқлари, юқори волтли электр узатиш линиялари ва гидротехника иншоотлари) қурилиши;
- чегара зонасида давлат чегарасини қўриқлашни таъминлаш;
- мудофаа ва хавфсизлик нуқтайи назаридан муҳим объектларни қуриш;
- республика аҳамиятига эга тоғ-кон иншоотларини қуриш.
Қўшимча
2022 йил июн ойида алоҳида қонун билан Ўзбекистонда ерни олиб қўйишда давлат эҳтиёжларининг аниқ рўйхати белгиланди. Бундан ташқари, қонунда ер участкаларини олиб қўйиш ва зарарнинг ўрнини тўлаш тартиби белгиланди. Шу билан бирга, белгиланган тартиб мулк ҳуқуқида бўлган ер участкаларига нисбатан қўлланилмайди.
2009 йилда Озарбойжонда ерларни хусусийлаштириш жараёнининг шаффофлигини таъминлаш бўйича янги низом жорий этилди. Унда давлат ва муниципал ерлар фақат очиқ кимошди савдосида хусусийлаштирилиши мумкинлиги назарда тутилган.
Қўшимча
2022 йилда Ўзбекистонда якка тартибдаги уй-жой қуриш ва турар жой биносига техник хизмат кўрсатиш, тадбиркорлик ва шаҳарсозлик фаолияти учун қишлоқ хўжалигига тегишли бўлмаган ер участкаларини электрон онлайн-аукцион орқали сотиш тартиби ҳам жорий этилди.
Ислоҳотларнинг иккинчи босқичи натижалари
Давлат ер ва картография қўмитаси раиси Ғариб Маммадовнинг расмий баёнотига кўра: “2011 йил 31 декабр ҳолатига кўра, Озарбойжоннинг 8,6 миллион гектар ер фондидан 56,9 фоизи давлат мулкида қолган, 23,5 фоизи муниципал мулкка ўтказилган ва 19,6 фоизи хусусийлаштирилган”. (Бу ерда гап мамлакатнинг умумий ер фонди ҳақида кетяпти, хоссатан қ/х ерлари ҳақида эмас – таҳр.)
Юқоридаги ташаббуслар мамлакатда ер бозорининг нотекис бўлса-да, интенсив ривожланишини рағбатлантирди. Бу даврда шаҳар ва қишлоқларда ер билан боғлиқ битимлар кўпайди. Бироқ, чекка ҳудудларда ер бозорининг ривожланиши секинроқ кечди. Ушбу нотекис жараён таъсирида бутун мамлакат бўйлаб ер нархлари турли йўллар билан кўтарилиб, йирик шаҳарларда жуда юқори даражага етди ва қишлоқ жойларда анча паст бўлиб қолди.
ИСЛОҲОТЛАРНИНГ ҲОЗИРГИ БОСҚИЧИ: Олдинги бўшлиқларни тўлдириш
Ҳозирги вақтда Озарбойжон Республикасининг Ер кодексига асосан, мамлакатда ерга эгалик қилишнинг уч тури мавжуд: давлат, муниципал, хусусий.
Ҳозирги босқичда давлат ер участкаларини хусусийлаштириш жараёни давом этмоқда. Шундай қилиб, Озарбойжон Иқтисодиёт вазири Микайил Жабборовнинг сўзларига кўра, жорий йилнинг биринчи олти ойида республика бўйича 150 га яқин давлат тасарруфидаги ер участкалари хусусийлаштирилди.
Бундан ташқари, ер ислоҳотининг олдинги босқичларидаги катта бўшлиқ – аҳолининг салмоқли қисми ҳужжатлаштирилган мулк ҳуқуқига эга эмаслиги, амалда ер участкаларига эгалиги эди.
Шу муносабат билан 2021 йилда давлат ва жамоа хўжаликларини хусусийлаштириш натижасида жисмоний шахслар томонидан олинган (лекин қонуний рўйхатдан ўтмаган) улуш ерларига бўлган мулк ҳуқуқини давлат рўйхатидан ўтказишни назарда тутувчи президент қарори имзоланди.
Ушбу чора-тадбирлар мулкка бўлган ҳуқуқларни рўйхатга олишни якунлаш, шунингдек, саноат ерлари эгаларининг мунтазам субсидиялар олиш имкониятини таъминлашга қаратилган.
Шунингдек, мазкур фармонга асосан кўчмас мулкни давлат реестрига рўйхатдан ўтказиш давлат бюджети маблағлари ҳисобидан амалга оширилади.
Ҳозирда давлат, муниципал ва хусусий ерларнинг нисбати ҳақида расмий маълумотлар йўқ. Юқорида таъкидланганидек, 2011 йилда хусусий ерларнинг улуши қарийб 20 фоизни ташкил этган.
Бироқ, ерларни хусусийлаштириш жараёни давом этаётгани, шунингдек, ерга ҳақиқатда эгалик қилиш ҳуқуқига эга бўлган, лекин мулк ҳуқуқини тасдиқловчи тегишли расмий ҳужжатларга эга бўлмаган (бошқача айтганда, уларнинг ерлари давлат реестрида рўйхатга олинмаган ва хусусий ҳисобланмайди), хусусий ерларнинг ҳақиқий улуши 20 фоиздан анча юқори.
Зулфия Костюченко,
Прогнозлаштириш ва макроиқтисодий тадқиқотлар институти лойиҳа раҳбари
Манбалар:
1. Аграрная реформа в постсоциалистическом пространстве. Опыт Болгарии, Молдовы, Азербайджана и Казахстана, Нора Дадвик и другие / Рабочий доклад Всемирного банка № 94, 2007.
2. REG: Mainstreaming Land Acquisition and Resettlement Safeguards in the Central and West Asia Region / Technical Assistance Consultant’s Report, Asian Development Bank, 2014.
3. Country Profiles on the Housing Sector: Azerbaijan / United Nations Economic Commission for Europe, 2010.
4. The Social Assessment Process in Post-Conflict Reconstruction in Azerbaijan: A User's Perspective, Jonathan C. Brown / Working Paper, the World Bank, 1998.
5. Земельные реформы: опыт стран мира и Узбекистана / Аналитический доклад, Институт прогнозирования и макроэкономических исследований, 2022 г.
