IPO: У нега керак ва қандай қилинади?

Маълум даражада фойдага эришиб, кенгайишни режалаштирадиган ёш корхоналар фаолиятида қўшимча капиталга зарурат туғилади. Шунда, таъсисчи ўз бизнесини баҳолаб, маълум улушини капитал бозорида сотишни маъқул кўриши мумкин. Ушбу босқич қимматли қоғозларнинг бирламчи таклифи дейилади ва одатда “бирламчи оммавий таклиф” – IPO (initial public offering) деб аталади.

Фараз қилайлик, маълум хусусий корхона МЧЖ (масъулияти чекланган жамият) шаклида иш фаолиятини бошлайди ва бозорда ўз маҳсулоти ёки хизмати бўйича маълум улушга эга бўлади. 5-6 йилдан сўнг фаолиятини янада кенгайтириш учун кенг қамровли режаларни ишлаб чиқади. Бу режада келтирилган лойиҳаларни молиялаштириш учун эса қўшимча маблағларга эҳтиёж пайдо бўлади.

Қўшимча капитал жалб этиш усулларидан бири – МЧЖ ўз юридик мақомини акционерлик жамиятига ўзгартириб, акцияларини чиқариши. Янги акциялар капитал (фонд) бозорида сотилади ва корхонага қўшимча маблағлар жалб этилади. Дастлабки босқичда бу жараён янги акцияларни чиқариб, уларни сотиш орқали капитал жалб этиш – IPO жараёнидир.

Дунё бўйича рекорд IPO 2019 йилда Саудия Арабистонининг подшоҳликка тегишли нефт-газ компанияси – Saudi Aramco томонидан амалга оширилган – бу жараёнда компанияга 25,6 млрд АҚШ доллари жалб этилган. Аввалги рекорд IPO 2014 йилда 21,8 млрд АҚШ доллари жалб этишга эришган Alibaba (Хитой) компаниясига тегишли эди.

Одатда, IPO орқали ёш корхоналар қўшимча капитал жалб этадилар ва корхонани хусусий корхонадан акциядорлик компаниясига – оммавий компанияга айлантирадилар. Бунда бизнес хусусий капитал иштирокида эмас, балки оммавий капитал иштирокидаги компанияга айланади. Кейинги босқичларда акциядорлик компаниялари яна акциялар чиқариши мумкин ва бу босқич иккиламчи жойлаштириш (second offering) дейилади. Бундай жараёнлар бизнес асосчисининг улушини камайтириб бораверади.

Амалиётдан мисол келтириладиган бўлсак, IPO қилингандан кейин Ford компаниясида Форд оиласининг улуши 2 фоизгача (аммо овоз бериш жараёнида овоз улуши 40 фоизга эга), Sumsung компаниясида Ли оиласининг улуши 16 фоизгача, Hyundai компаниясида Чанг оиласининг улуши 8 фоизгача камайган.

АҚШда йирик компаниялар орасида капитал бозорига чиқиш сабаблари бўйича сўровнома ва тадқиқот ўтказилган. Қўйидаги графикда тадқиқот натижалари асосида компанияларнинг капитал бозорига чиқишдаги асосий сабаблари келтирилган.

Сўровнома натижалари шуни кўрсатадики, бизнеслар ўз соҳасидаги бошқа кичикроқ бизнесларни сотиб олиш учун капитал бозорига чиқиши мумкин. Бундан кўзланган асосий мақсад – рақобат муҳитида рақобатбардорликни сақлаб қолиш ва ўсиш потенциали жуда юқори бўлган стартаплардан келгусида манфаатдор бўлиш. Масалан, Intel компанияси 50 та мамлакатда 1 300 та кичик корхонага инвестиция қилган. Meta эса Whatsapp ва Instagram компанияларини сотиб олган.

IPO натижасида корхона акциясининг нархи шаклланади. Кейинги даврларда корхона фаолиятининг натижаси асосий омил сифатида бевосита корхонанинг акция нархига таъсир этади (таъкидлаш лозимки, акция нархига ташқи омиллар ҳам таъсир этиши мумкин). Шу туфайли, акция нархи фаолиятнинг ўлчов мезони сифатида ҳам инобатга олинади. Акция нархи аниқлангандан сўнг, корхона топ раҳбарлар билан шартнома қилишда акция опционларидан ҳам фойдаланиши мумкин. Масалан, базавий ойлик билан биргаликда маълум миқдордаги акциялар сони билан ҳақ тўлови белгиланиши мумкин.

Бундан ташқари, корхона тўғрисидаги маълумотлар доимий ошкор этилиши сабабли, корхона ўзининг молиялаштириш манбаларини диверсификaция қилиши (турлаштириши) ва қарз олиш таннархини камайтириши мумкин.

Капитал бозорига чиқишнинг яна бир муҳим жиҳати шуки, бизнес эгаси узоқ муддатли бизнес фаолиятининг маҳсулига эришиши мумкин. Яъни бизнес асосчиси (ёки асосчилари) жами инвестиция қилинган суммадан бир неча баробар миқдорида баҳоланган корхонанинг бир қисмини капитал бозорида сотиши мумкин. Бунда бизнес эгаси бошқарувда (директорлар кенгашида ёки ижро этувчи органда) иштирок этиши мумкин ва, айни пайтда, ўз инвестициясининг диверсификaциясини амалга ошириши мумкин.

Капитал бозорига чиқишнинг афзалликлари қаторида айрим товонлари ҳам мавжуд. Қуйидаги жадвалда IPOнинг манфаатлари ва товонлари келтирилган.

Бизнес эгаси шуни эътиборга олиши керакки, капитал бозорига чиқишнинг асосий товони – бизнесни тўлиқ назорат қила олмаслик. Чунки акциядорлик жамиятларида корпоратив бошқарув қадриятлари шаклланади ва корхона ушбу қадриятлар асосида бошқарилади (акциядорларнинг умумий йиғилиши, директорлар кенгаши, ижро этувчи орган ва бошқалар).

IPO тўғрисида гапирилганда, ушбу жараённи амалга ошириш босқичлари бўйича қисқа маълумот бериб ўтиш зарурдир. IPO'нинг асосий босқичлари қўйидагилардан иборатдир:

1. Корхона асосий андеррайтерни танлайди. Андеррайтер – қимматли қоғозлар бозоридаги профессионал иштирокчи бўлган молия ташкилоти бўлиб, корхоналарга акцияларни чиқаришда маслаҳатлар беради ва акцияларни бозорда жойлаштириш хизматларини кўрсатади. Андеррайтерга тўланадиган хизмат ҳақи миқдори эмиссия суммасидан 5-7 фоизини ташкил этиши мумкин.
2. Акциялар тегишли назорат ташкилотидан руйхатдан ўтказилади ва проспект эълон қилинади.
3. Потенциал инвесторларни эмиссияга жалб этиш учун роуд-шоу ташкил этилади. Асосий андеррайтер буюртмалар рўйхатини шакллантиради (book-building).
4. Назоратчи (тегишли давлат органи) корхонани рўйхатдан ўтказгандан сўнг, компания ва андеррайтер нархни келишадилар.
5. Андеррайтер акцияларни тақсимлайди.
6. Савдо бошланади.
7. Асосий андеррайтер акциялар учун ликвид бозорни таъминлайди, шунингдек, таҳлил билан таъминлайди.

Ҳозирги пайтда Ўзбекистонда кўп ҳолларда фақатгина давлат корхоналарини хусусийлаштириш жараёнини кузатмоқдамиз.

Хусусий корхоналар-чи? Улар маълум талабларни бажариши лозим. Энг асосийси – корпоратив бошқарув тизимини жорий этиш. Корпоратив бошқарув тизими – бизнес асосчилари иштирок этмаганда ҳам бир маромда фаолият кўрсатишни таъминлайдиган механизм.

Капитал бозорига чиқишда бизнес вакиллари бир жиҳатни эътибордан четда қолдирмасликлари лозим – инвесторлар ишончи. IPOнинг дастлабки босқичларида муомалага чиқариладиган акцияларнинг тўлиқ сотилиши инвесторларнинг ишончи даражасига боғлиқдир ва инвесторлар ишончини қозониш маълум муддатни талаб этиши мумкин. Бунда, маълумотларнинг шаффоф тарзда ошкор этилиши жуда муҳимдир.

Капитал бозори бизнес эгаларига инвестицияларни диверсификaция қилиш имконини тақдим этиши туфайли, жамиятда ўзаро ёрдам механизми, яъни суғурта механизми вазифасини ҳам бажариши мумкин. Бошқача қилиб айтганда, капитал бозорида капитал ўзаро бизнесларда айланади, яъни капитал унумсиз ва товар ва хизматларига нисбатан эҳтиёж сўниб бўлган бизнеслардан долзарб бизнесларга кўчиб юради. Бу эса айрим бизнесларнинг ёпилишини ва, айни пайтда, янги бизнесларнинг ташкил этилишини англатади. Бундай жараёнда ўз капиталини диверсификaция қилган бизнес эгалари, асосий бизнес фаолияти тугатилганда ҳам, маълум даражада бошқа даромад манбаларига эга бўлади.

Шу ўринда, халқаро капитал бозорларида оммалашаётган “ҳалол акциялар”, “Ислом молиясига мос акциялар” мақоми асосида олди-сотди қилинадиган акцияларни қайд этиш лозим. Масалан, АҚШ капитал бозорида машҳур Доу Жонс индекси исломий индексларни шакллантирган ва ушбу индекс ҳалол акцияларни қамраб олади. Акциялар “ҳалол акциялар” талабларини қаноатлантирса, капитал бозорида ушбу акциялар IPOси муваффақиятли амалга ошиши эҳтимоли ошади.

“Ҳалол акциялар” талабларини қаноатлантириш мураккаб эмас. Текширув (скрининг) методологияси икки босқичдан иборат:

I. Бизнес фаолият тури шариатда тақиқланган (масалан, тамаки маҳсулотлари ва алкогол ичимликлари) фаолият бўлмаслиги лозим.

II. Корхона молияси айрим молиявий мезонларни қаноатлантириши лозим:

1. Фоизли қарзлари компания бозор капитализaциясининг 30 фоизидан ошмаслиги керак.
2. Фоизли активлари (жойлаштирилган депозитлар) таъсис капитали бозор капитализaциясининг 30 фоизидан ошмаслиги керак.
3. Даромад таркибида шариатда тақиқланган фаолиятдан тушум жами тушумнинг 5 фоизидан ошмаслиги керак.

Ушбу талабларни бажарган компания акциялари капитал бозорида “ҳалол акция” мақомига эга бўлиши мумкин.

Ўзбекистонда капитал бозорини ривожлантириш – долзарб вазифалардан биридир. Чунки бундан барча томонлар: бизнес вакиллари, инвесторлар (жисмоний ва юридик шахслар) ва ҳукумат манфаатдор бўлади. Бизнес вакиллари қўшимча капитал жалб этиш билан бирга юқорида қайд этилган манфаатларга эга бўлади. Инвесторлар эса даромадни оширишнинг муқобил инвестицион инструментларга эга бўладилар ва диверсификaция қилиш имкониятларига эга бўладилар.

Ушбу жараёнда инвесторлардан бизнес оламига капитал кўчишини, яъни жамиятдаги бўш пул маблағларини нафақат молиявий воситачилар (масалан, тижорат банклари) орқали, балки бевосита расмий иқтисодиётга кириб келишини кузатишимиз мумкин. Бу, ўз навабатида, норасмий пул айланмалари камайиши ва безнесларнинг кенгайиши натижасида солиқ базаларининг ошишини англатади. Ҳукумат эса солиқ тушумининг ошиши натижасида ўз дастурларини молиялаштиришнинг қўшимча манбаларига эга бўлади.

Бeкзод Шaмшиeв,
Малайзиянинг INCEIF университети
докторантура босқичи тадқиқотчиси