Tramp Kiyevga Tomahawk berish bilan «qo‘rqitmoqda». Bu raketa nimani o‘zgartirishi mumkin?

New York Times gazetasi bir yil muqaddam Ukraina prezidenti Volodimir Zelenskiy AQShdan BGM-109 Tomahawk qanotli raketalarini so‘ragani va rad javobini olganini yozgandi: ma’muriyat uning so‘rovini ham siyosiy, ham obektiv sabablarga ko‘ra mutlaqo noreal deb topgandi.

Bir yil o‘tib, 2025 yil oktyabrida, AQSh prezidenti ochiqchasiga shunday dedi: «Men u [Rossiya prezidenti Vladimir Putin] bilan buni gaplashishim mumkin. Unga shunday deyman: menga qara, agar bu urushni tugatib bo‘lmasa, men ularga [Ukrainaga] Tomahawk raketalarini yuboraman».

Jo Bayden ma’muriyati davridan buyon AQShning Ukrainani qo‘llab-quvvatlash siyosati Amerika matbuotida «yo‘q, yo‘q, yo‘q, ha» deb nom olgan, bu orqali Vashington Kiyevga berishni rad etgan qurollar, ertami kechmi baribir unga yuborilishiga ishora qilingan.

Amerikaliklar Ukrainaga Abrams tanklarini berishda ham, F-16 qiruvchilari hamda ATACMS operativ-taktik ballistik raketalari yetkazib berilishiga rozi bo‘lishda ham aynan shunday yo‘l tutgan. Har safar qurollarni topshirishdan oldin ochiq va yopiq doiralarda uzoq davom etgan muhokamalar bo‘lib o‘tgan. Masalan, Abrams tanklari Ukraina qurolli kuchlariga yetib kelganida juda kech bo‘lgandi.

Va bu holatlarning har birida qurol-yarog‘lar urushda hal qiluvchi rol o‘ynay olmaydigan darajada kam berilgan.

Shunga qaramay, agar Tramp ma’muriyati o‘zidan oldingi rahbarlarning siyosatini davom ettiradigan bo‘lsa, bir nechta «yo‘q»dan so‘ng Tomahawk ham Ukraina qurolli kuchlari ixtiyoriga yetib kelishini taxmin qilish mumkinmi?

Buning ehtimoli hali ham unchalik katta emas. Biroq, bunday qurol bilan bog‘liq holatda, bu ehtimol nolga teng emasligining o‘zi muhimdir.

Dengiz raketasi

Asosiy to‘siq – AQShda ushbu raketalarni uchirish qurilmalarining yo‘qligi.

Ya’ni, BGM-109 Tomahawk – dengiz raketasi bo‘lib, u odatda kemalar va suvosti kemalariga o‘rnatiladigan Mk41 vertikal uchirish moslamasidan uchiriladi. Ukraina qurolli kuchlari harbiy-dengiz kuchlari bunday raketalardan foydalanish uchun zarur kemalarga ega emas.

Dastlab, 1970-yillarda havo va yerdan uchirish versiyalari ishlab chiqilgan, ammo havo versiyasi raqobatchisiga yutqazgan, yer versiyasi esa O‘rta va qisqa masofali raketalarni yo‘q qilish to‘g‘risidagi shartnoma bilan taqiqlangan.

2000-yillarda Tomahawk’​​ni yerdan uchirishning yagona imkoniyati Aegis Ashore raketaga qarshi mudofaa tizimlari edi, ularning SM-3 raketalari yerda o‘rnatilgan Mk41 uchirish moslamalaridan uchiriladi.

Tomahawk’ni uchirish uchun Aegis Ashore’dan foydalanishning ehtimoliy imkoniyati Rossiya tomonining Amerikaning Yevropa mudofaa dasturiga qarshi dalillaridan biri bo‘lgan.

Ammo bu quruqlikdagi nishonlarni o‘qqa tutishga mo‘ljallanmagan raketaga qarshi tizimning qo‘shimcha xususiyati hisoblanadi, qolaversa, Ukrainaga Aegis Ashore tizimlarini berishni amerikaliklar muhokama qilgani ham yo‘q.

2019 yilda O‘rta va qisqa masofali raketalarni yo‘q qilish to‘g‘risidagi shartnoma mavjudligini yo‘qotdi hamda AQSh Tomahawk raketalarini quruqlikdan uchirish uchun ko‘chma tizimlar dasturini qaytadan tiklay boshladi.

Yangi tizim Typhon nomini olgan, u AQSh armiyasida 2023 yildan paydo bo‘lgan. Hozirda AQSh qurolli kuchlari kamida ikkita Typhon batareyasiga ega va undan ancha ko‘p bo‘lishi ham dargumon.

Shuning uchun, Ukrainaga bunday raketalarni topshirish imkoniyati haqida gap ketganda, quyidagicha mulohaza yuritish kerak: amerikaliklar o‘zlari endigina ishlab chiqarishni boshlagan va o‘zlarida sanoqli bo‘lgan qurollarni beradimi?

Jiddiy tahdid

Tomahawk’​​ning Ukrainaga topshirilishi ehtimoldan kam bo‘lsa ham, bu kabi xabarlar Rossiyada jiddiy qabul qilinadi.

Kreml vakili Dmitriy Peskov yakshanba kuni jurnalist Pavel Zarubinga bergan intervyusida shunday dedi: «Tomahawk mavzusi bizda katta xavotir uyg‘otmoqda, bu haqda prezident [Vladimir] Putin allaqachon gapirdi».

Oktyabr oyi boshida Putin Tomahawk’ni «endi unchalik zamonaviy bo‘lmasa-da, kuchli va tahdid soluvchi» qurol deb atagandi. «Albatta, bu jang maydonidagi nisbatni umuman o‘zgartirmaydi», – deya qo‘shimcha qilgan u.

Agar front chizig‘ini jang maydoni deb olinsa, qanotli raketalar unga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir qila olmaydi – ular front ortidagi nishonlarga qarshi ishlatiladi.

Tomahawk 1600 dan 2500 kilometrgacha bo‘lgan nishonlarga zarba bera oladi, raketaning hozirda ishlab chiqarish jarayonida bo‘lgan eng zamonaviy versiyalari bundan kichikroq masofalarga harakatlanishi mumkin.

Ushbu qanotli raketa tovush tezligida, lekin pastlab uchib, yer relefini aylanib o‘tadi. U Terrain Contour Matching (Joy konturini taqqoslash, TERCOM) tizimidan foydalanadi, uning xotirasiga balandliklar belgilangan xarita tikilgan.

Tomahawk xaritani radiobalandlik o‘lchagich ko‘rsatkichlari bilan taqqoslab, joylashuvni aniqlaydi va nishonga yo‘nalishni to‘g‘rilaydi, uni tutib olish juda qiyin bo‘lgan past balandlikda (o‘nlab metr) parvoz qiladi. Raketa nishonga yaqinlashganida tepaga ko‘tariladi va nishonni yo‘naltiruvchi kallak bilan qamrab oladi.

Bunday kallak raketalarga nishonlarni yuqori aniqlikda urish imkonini beradi. Bir paytlar u kerak bo‘lmagan – ba’zi raketalar yadroviy jangovar qismlar bilan jihozlangan. Biroq, sovuq urush tugagandan so‘ng, ular olib qo‘yilgan.

Xorijiy ishtirok

Boshqa davlatning Tomahawk’dan foydalanishi AQSh bilan yaqin hamkorlikni nazarda tutadi.

Birinchidan, bunday aniq va uzoq masofali raketalarni qo‘llash aniq razvedka ma’lumotlarini talab qiladi. Ukraina shundoq ham AQSh razvedkasiga juda bog‘liq, bu bog‘liqlik bahorda, AQSh Ukraina qurolli kuchlariga ma’lumotlar uzatishni bir muddat to‘xtatib qo‘yganida oydinlashgandi.

O‘shanda Amerika ma’lumotlari Rossiyaning ichki hududlariga uzoq masofali zarbalar berish uchun juda muhim ekani ma’lum bo‘lgandi.

Financial Times gazetasi aniqlashicha, yozda AQSh Ukrainaga yanada ko‘proq ma’lumot bera boshlagan.

FT Ukraina va AQSh rasmiylariga tayanib ta’kidlaganidek, AQSh razvedkasi Kiyevga front chizig‘idan ancha uzoqda joylashgan Rossiyaning muhim energetika obektlariga, jumladan, neftni qayta ishlash zavodlariga zarba yo‘llash imkonini bergan ma’lumotlarni taqdim etmoqda.

Vaziyatdan xabardor amaldorlarning so‘zlariga ko‘ra, AQSh razvedkasi Kiyevga operatsiyalar yo‘nalishi, balandligi, vaqti va taktikasini aniqlashga yordam beradi. Bu Ukraina zarbdop dronlariga Rossiya havo mudofaasi tizimlarini chetlab o‘tish imkonini beradi.

Agar Ukraina qurolli kuchlariga Tomahawk qanotli raketalari yetkazib berilsa, unda amerikalik mutaxassislar nafaqat parvoz yo‘nalishini ishlab chiqishda, balki raketalarni topshiriqqa tayyorlashda ham ishtirok etishlari mumkin.

AQSh qancha raketa berishi mumkin?

Reuters ma’lumotlariga ko‘ra, 1980-yillar o‘rtalaridan beri AQSh harbiy-dengiz kuchlari donasiga o‘rtacha 1,3 million dollar to‘lab, 8959 ta raketa sotib olgan. Boshqa manbalarda ham shunga yaqin raqamlar keltirilgan.

Biroq, o‘shandan beri AQSh juda ko‘plab raketalar ishlatilgan bir necha urushlarda qatnashdi, ba’zi modifikatsiyalar eskirdi va agar ular modernizatsiya qilinmasdan, shunchaki hisobdan chiqarilsa, bu ham umumiy arsenal hajmiga ta’sir ko‘rsatdi.

Reuters ma’lumotlariga ko‘ra, so‘nggi yillarda raketa ishlab chiqarish hajmi yiliga 55 tadan 90 tagacha bo‘lgan. Pentagonning budjet ma’lumotlariga ko‘ra, AQSh 2026 yilda 57 ta raketa sotib olishni rejalashtirmoqda.

Amerika arsenalidagi raketalar soni minglab, ammo Ukrainadagi urush katta armiyaga ega davlat bilan ziddiyat katta miqdordagi raketalarni ham talab qilishini ko‘rsatdi.

AQSh Xitoy bilan ehtimoliy urushdan xavotirlanayotgani hisobga olinsa, ular Ukrainaga faqat harbiy nishonlarni yo‘q qilish orqali urushning borishini o‘zgartira oladigan miqdordagi raketalarni yetkazib bera olmaydi.

Boshqa tomondan, neftni qayta ishlash sanoati obektlariga aniq zarbalar allaqachon Rossiyadagi iqtisodiy vaziyatni murakkablashtirgan.

Shuning uchun Ukrainadagi yuzlab emas, balki o‘nlab raketalar boshqa vositalar bilan birgalikda urushda sezilarli rol o‘ynagan bo‘lardi. Ukrainaga qarshi turli qanotli raketalarni dronlar bilan birgalikda faol qo‘llayotgan Rossiyaning o‘zi ham bunday usulning samaradorligini namoyish etib bermoqda.