«Bu ruscha yozilgandek ko‘rinyapti»: Ukraina bo‘yicha reja matni nega shubha uyg‘otdi?

Bir necha kun davomida jahon OAV AQSh va Rossiya vakillari tomonidan ishlab chiqilgan, deb ta’kidlanayotgan Ukraina bo‘yicha 28 bandli yangi «tinchlik rejasi» matnini nashr etdi. Hujjatning haqiqiyligini avvalroq, jumladan Axios, Politico va The Financial Times nashrlari tasdiqladi, keyin esa rasmiy shaxslar ham bevosita bo‘lmasa-da, buni ma’qulladi. Reja Yevropa va Ukrainada keskin tanqidga uchradi, Rossiya prezidenti Vladimir Putin esa uni «yakuniy tinchlik kelishuvi asosi sifatida» «mos» deb atadi.

Reja 2022 yilgi Istanbul kelishuvlari loyihasiga nisbatan Kiyev uchun deyarli hech qanday yon bosishni o‘z ichiga olmaydi, lekin Moskva uchun yangi afzalliklarni o‘zida mujassam etgan. Shu bilan birga, hujjat matni ham, uning qanday tarzda e’lon qilingani ham, haqiqatan ham takliflar AQSh ma’muriyati ishtirokida tayyorlanganmi yoki bu Moskva talablarining ro‘yxatimi, degan savollarni tug‘dirdi. Shunga qaramay, reja AQSh, Yevropa va Ukraina ishtirokidagi muzokaralarga turtki berdi va ular unga o‘zgartishlar kiritib, o‘z takliflarini qo‘shdi.

Reja e’lon qilinganidan ko‘p o‘tmay, senator-respublikachilar guruhidan bir necha kishi uni AQSh davlat kotibi Marko Rubio bilan muhokama qilganini aytdi va Rubio ularga reja Vashington emas, balki Rossiya tomonidan ishlab chiqilganini bildirganini ta’kidladi. «Rubio bugun kunduzi telefon qildi. U bizga bu taklifni vakillarimizdan biriga yetkazib berilgan hujjat sifatida qabul qilganimizni aytdi. Bu — bizning tavsiyamiz emas, bizning tinchlik rejamiz ham emas. Bu — olingan taklif», — dedi Janubiy Dakotadan senator, respublikachӣ Mayk Raunds. Uning so‘zlariga ko‘ra, Rossiya tomoni taklifi Ukrainaga topshirilgan va u «javob qaytarish imkoniga ega».

«Rubioga ko‘ra, bu ma’muriyat pozitsiyasi emas, balki ruslar xohishlarining ro‘yxati bo‘lib, u endi yevropaliklarga va ukrainaliklarga taqdim etiladi», — deb qo‘shimcha qildi senator Angus King.

AQSh Davlat departamentida esa senatorlarning bu da’volari yolg‘on, deb ataldi. CNN telekanali ta’kidlashicha, Rubioning o‘zi «g‘ayriodatiy qadam» tashlab, X ijtimoiy tarmog‘idagi sahifasida senatorlar adashganini aytdi. Uning ta’kidlashicha, «tinchlik taklifi AQSh tomonidan ishlab chiqilgan» va Rossiya hamda Ukraina tomonlarining takliflariga asoslangan. CNN bu ochiq rad etishni «chalkash va ehtimol, noqulay vaziyatga aylanishi mumkin bo‘lgan burilish» deb ta’rifladi.

Rejani birinchi bo‘lib e’lon qilgan Axios nashri ikki nafar yevropalik diplomatga tayanib xabar berishicha, hujjat OAVda paydo bo‘lganidan keyin yevropalik amaldorlar AQSh Davlat departamenti bilan bog‘langan va izoh so‘ragan. Ularga bu «Tramp rejasi emas», degan javob qaytarilgan. Politico nashri esa yuzaga kelgan bu noaniqlikni AQSh ma’muriyati ichida idoralar o‘rtasida yetarli muvofiqlashuvning yo‘qligi bilan izohladi.

Reja paydo bo‘lishi va uning kelib chiqishiga shubha bilan qaraganlardan biri Polsha bosh vaziri Donald Tusk bo‘ldi. U taklif ustida ishlashga tayyorligini aytar ekan, «ishni boshlashdan avval reja muallifi kim va u qayerda yaratilganini aniq bilib olgan yaxshi bo‘lardi», deb yozdi.

Senator Mayk Raunds rejaga baho berar ekan, matn go‘yo avval rus tilida yozilganday, degan fikrni bildirdi. Britaniyaning The Guardian gazetasi ta’kidlashicha, haqiqatan ham matndagi ayrim iboralar ingliz tilida tabiiy eshitilmaydi va rus tilidan so‘zma-so‘z tarjimani eslatadi. Masalan, «It is expected» (kutiladi) kabi passiv konstruksiya ingliz tilida noqulay tuzilgan, rus tilidagi «ojidayetsya» varianti esa ko‘proq mantiqiy va odatiy fe’l shaklidir, deya qayd etiladi.

Matndagi boshqa «rus tilidagi so‘zlar» sifatida The Guardian Ukrainadagi vaziyatning oxirgi 30 yil ichidagi ayrim «noaniqliklari» (ambiguities)ga ishora qilishini va Kiyevning NATOga qo‘shilishdan voz kechishini konstitutsiyada «mustahkamlash» (to enshrine) kabi ifoda ishlatilishini keltirdi. Shuningdek, hujjatda Rossiya tomoni bosib olgan Ukraina hududlarini Kreml faqat o‘zi ishlatayotgan «yangi hududlar» termini bilan atash ham qayd etildi, deya eslatadi Germaniyaning Die Welt nashri.

Surishtiruvlar bilan shug‘ullanuvchi jurnalist Xristo Grozev esa taxminan yarim yilcha oldin «tinchlik rejasi»ning ilk variantlaridan birini tasodifan ko‘rib qolganini aytdi. «Bu butunlay Rossiya konsepsiyasi edi, deyarli bugun ko‘rayotganimizga o‘xshash», — deb yozdi u.

Rejaning qayerdan kelib chiqqanligi va qanday qilib OAVga chiqib qolgani mavzusi bo‘yicha turli taxminlar paydo bo‘lishiga AQSh prezidentining Ukraina bo‘yicha maxsus vakili Stiv Uitkoffning o‘zi ham «hissa qo‘shdi». U Axios muallifiga, reja haqidagi maqolaga javoban, «Ehtimol, u buni K.dan olgan» deb yozdi va keyinchalik bu xabarni o‘chirib tashladi. Sky News telekanali Uitkoff bu yerda Rossiya prezidentining maxsus vakili Kirill Dmitriyevni nazarda tutgan bo‘lishi mumkin, degan taxminni ilgari surdi. Jurnalistlar Uitkoff aslida shaxsiy xabar yozishni istagan, ammo adashib ochiq post qoldirib yuborgan bo‘lishi ehtimolini ta’kidladi.

Rejaning kelib chiqishi va muallifligiga oid shubhalarga qaramasdan, u urushni yakunlash yo‘llarini muhokama qilish va yangi muzokaralar uchun boshlang‘ich nuqtaga aylandi. Ukraina va AQSh rasmiy shaxslari dushanbaga o‘tar kechasi, 24 noyabrda, Jyenevada Ukraina, AQSh va Yevropa mamlakatlari vakillari ishtirokida o‘tgan «samarali muzokaralar» davomida Ukrainada tinchlikka erishish bo‘yicha yangilangan «hadli hujjat» ishlab chiqilganini ma’lum qildi.

FT ma’lumotlariga ko‘ra, dastlabki 28 bandli reja 19 bandgacha qisqartirilgan. Nashr manbalari qaysi bandlar chiqarib tashlanganini aniqlashtirmagan. Bloomberg agentligi o‘z manbalariga tayanib xabar berishicha, yangi versiyadan Rossiyaning muzlatilgan aktivlaridan 100 milliard dollarni Ukraina tiklanishiga yo‘naltirish haqidagi band chiqarib tashlangan. ABC telekanali ta’kidlashicha, qayta ko‘rib chiqilgan rejadan, shuningdek, Ukraina Qurolli Kuchlari sonini qisqartirish va tomonlarning urush davrida qilgan ishlari uchun to‘liq amnistiya qilinishi haqidagi bandlar ham chiqarilgan.

«Boshqa ba’zi bandlar hozircha chiqarib tashlandi va keyingi muzokaralar uchun alohida hujjatlarda ko‘rib chiqiladi», — deb yozadi Bloomberg. Washington Post manbalari alohida ta’kidlashicha, asos sifatida Yevropa loyihalaridan biri emas, 28 banddan iborat dastlabki taklif qolmoqda.

«Hammaning ko‘rgan 28 bandli rejasi endi o‘sha ko‘rinishda mavjud emas. Ba’zi bandlar olib tashlandi, ba’zilari o‘zgartirildi. Ukraina tomonining birorta mulohazasi javobsiz qolmadi. Eng muammoli masalalar bo‘yicha yakuniy qarorlarni prezidentlar qabul qiladi», — deb yozdi Jyenevadagi muzokaralarda qatnashgan Ukraina prezidenti ofisi maslahatchisi Aleksandr Bevz.

Rubio muzokaralar «endi keyingi ish uchun asos bo‘ladigan “hujjat” yaratilishiga olib kelganini» bildirdi. YeIda ham Jyenevadagi muzokaralarda erishilgan olg‘a siljish qo‘llab-quvvatlandi. G‘arbning bu optimizmi Moskva tomonidan qabul qilinmadi. Kreml rejaga kiritilgan tuzatishlar haqidagi xabarlarga izoh berar ekan, 28 bandli loyiha «mavjud bo‘lgan yagona mazmunli variant» ekanini va u «muzokaralar uchun juda yaxshi asos bo‘lishi mumkinligini» ta’kidladi. Bloomberg esa o‘z manbalariga tayanib, Rossiya vakillari yangilangan tinchlik rejasini qabul qilib bo‘lmas, deb ataganini xabar qildi.