«Сулҳми ёки ултиматум?» — Трамп ва Нетаняҳу учрашувида Ғазо бўйича 20 бандлик тинчлик режаси эълон қилинди

29 сентябрь куни Исроил бош вазири Бенямин Нетаняҳуни қабул қилган АҚШ президенти Доналд Трамп Яқин Шарқда тинчликни таъминлашга «яқин» эканлигини айтди. «Энг камида, жуда-жуда яқин», — деди Трамп Оқ уйда ўтказилган қўшма матбуот анжуманида.

У Исроилнинг Ғазодаги урушини якунлаш ва Ҳамас гаровда ушлаб турган исроилликлар озод этилишини таъминлашга қаратилган янги 20 бандлик режасини баён этди. Трампнинг урушни тугатишга оид режасини Ҳамаснинг музокаралар гуруҳи ўрганмоқда.

Трампнинг тинчлик режаси

Оқ уй эълон қилган тинчлик режаси 20 банддан иборат. У – махсус элчи Стив Уиткофф ва Трампнинг биринчи муддатдаги маслаҳатчиси, куёви Жаред Кушнер томонидан ишлаб чиқилган. Режага кўра, Ғазо қўшниларига «таҳдид солмайдиган, террордан холи» ҳудудга айлантирилади ва ғазоликларга фойда келтириш мақсадида қайта ривожлантирилади.

- Агар икки томон ҳам ушбу таклифга рози бўлса, уруш дарҳол тугайди. Исроил кучлари гаровдагиларни озод қилишга тайёргарлик кўриш учун келишилган чизиққача чекинади. Бу вақт давомида барча ҳарбий операциялар музлатиб қўйилади.

- Исроил ушбу келишувни омма олдида қабул қилганидан кейин 72 соат ичида барча гаровдагилар – тирик ва вафот этганлар қайтарилади. Барча гаровдагилар озод этилгач, Исроил умрбод қамоқ жазосига ҳукм қилинган 250 маҳбусни, 7 октябр воқеаларидан кейин ҳибсга олинган 1700 нафар ғазоликни озод қилади.

- Барча гаровдагилар қайтарилгач, қуролларини топширишга рози бўлган ҲАМАС аъзоларига амнистия берилади. Ғазони тарк этишни истаган ҲАМАС аъзоларига қабул қилувчи мамлакатларга хавфсиз ўтиш таъминланади.

- Ушбу келишув қабул қилингач, Ғазо секторига дарҳол тўлиқ ҳуманитар ёрдам киритилади. Ғазода ёрдамни киритиш ва тарқатиш икки томоннинг аралашувисиз БМТ ва унинг агентликлари, Қизил Ярим Ой жамияти ҳамда ҳар икки томондан мустақил бўлган бошқа халқаро институтлар орқали амалга оширилади.

- Ғазо вақтинчалик ўтиш даври бошқаруви остида, сиёсий жиҳатдан бетараф, технократ фаластинлик қўмита томонидан бошқарилади. Қўмита фаолиятини раиси Трамп бўлган «Тинчлик кенгаши» назорат қилиб боради. Бу тизимлар Фаластин Маъмурияти ислоҳот дастурини тўлиқ якунлагунига қадар ишлайди.

- Ғазони қайта қуриш ва иқтисодий жиҳатдан жонлантириш учун Трампнинг иқтисодий ривожланиш режаси тузилади. Махсус иқтисодий зона ташкил этилади. Ҳеч ким Ғазодан мажбуран чиқарилмайди: кетишни истаганлар эркин чиқиб кетиши ва қайтиши мумкин бўлади.

- ҲАМАС ва бошқа гуруҳлар Ғазони бошқаришда бевосита ҳам, билвосита ҳам роль ўйнамасликка розилик билдиради. Барча ҳарбий инфратузилмалар, жумладан туннеллар ҳамда қурол ишлаб чиқариш иншоотлари буткул йўқ қилинади. Ғазо демилитаризацияси мустақил кузатувчилар назорати остида амалга оширилади.

- АҚШ араб давлатлари ва халқаро ҳамкорлар билан Ғазога зудлик билан жойлаштириладиган вақтинчалик Халқаро Барқарорлаштириш Кучини (ISF) ишлаб чиқади. ISF Ғазода текширувдан ўтган фаластинлик полиция кучларини тайёрлайди ва қўллаб-қувватлайди.

- Исроил Ғазони босиб олмайди ва аннексия қилмайди. Исроил Мудофаа Кучлари демилитаризация билан боғлиқ босқичларга асосан чекинади ва Ғазо ҳудудини босқичма-босқич Халқаро кучларга топширади. Бироқ Ғазо қайтадан пайдо бўлиши мумкин бўлган таҳдиддан етарлича ҳимоялангунга қадар хавфсизлик периметри мавжуд бўлиб туради.

- Ислоҳотлар бажарилгандан кейин Фаластин халқининг ўз тақдирини ўзи белгилаш ва давлатчиликка ишончли йўл учун шароитлар яратилиши мумкин ва ва бошқалар.

Режадан ташқари гаплар

Матбуот анжуманида Трамп Нетаняҳуга режани қабул қилгани учун миннатдорлик билдирди. «Раҳмат ҳаммага. Бу катта ва гўзал кун – эҳтимол цивилизация тарихидаги энг буюк кунлардан бири бўлиши мумкин», деди у.

«Ва мен фақат Ғазо ҳақида гапирмаяпман. Биз ундан ҳам кенгроқ нарсани муҳокама қиляпмиз. Бу Яқин Шарқда тинчлик деб аталади. Бош вазир Нетаняҳу ва мен кўплаб муҳим масалалар бўйича муҳим учрашувни якунладик: Эрон, савдо, Иброҳим келишувларини кенгайтириш ва энг муҳими, Ғазодаги урушни қандай якунлашни муҳокама қилдик», — дея Трампнинг сўзларини келтирмоқда Al-Jazeera. У Нетаняҳуга ва Яқин Шарқдаги етакчиларга, шунингдек Туркия, Индонезия, Покистон ва Европа етакчиларига миннатдорлик билдирди.

Трамп урушни якунлаш бўйича режасини таништирар экан, кўплаб мамлакатлар унинг ишлаб чиқилишига ҳисса қўшганини, режа кўпчиликка «ёққани»ни таъкидлади.

«Режа асосида араб ва мусулмон мамлакатлари ёзма равишда Ғазони тезда демилитаризация қилишга, ҲАМАС ва бошқа ташкилотларнинг ҳарбий имкониятларини бекор қилишга розилик билдиришган. Буни дарҳол амалга ошириш керак», — деди у.

Трамп режани амалга оширишда араб ва мусулмон давлатларининг ролини қайд этди.

«Араб ва мусулмон давлатлари ҲАМАС билан шуғулланиш мажбуриятларини бажара олишлари керак. Улар билан ишлашлари лозим, чунки бу биз шуғулланган гуруҳ эмас. Лекин араб мамлакатлари буни амалга оширади. Менимча, улар аллақачон буни қилишган. Акс ҳолда, улар бундай қадамни ташламаган бўларди», деди у.

Трамп режасига кўра, Ғазо бошқарувида бўладиган раҳбарлар Фаластин халқининг танлови орқали эмас, балки ўзи бошқарувчи халқаро орган томонидан танланади. Трамп бу ташкилот «Тинчлик кенгаши» деб аталишини ва шахсан ўзининг раислиги остида бўлишини билдирди.

«Уни Доналд Трамп, АҚШ президенти деб танилган бир жаноб бошқаради. Бу менга қўшимча иш бўлади, аммо бу жуда муҳим, шунинг учун мен бунга тайёрман», — деди Трамп. Унга кўра, кенгашда Буюк Британиянинг собиқ бош вазири Тони Блер ва бошқалар ҳам бўлади.

Анжуманда Трамп ёнида турган Нетаняҳу Исроилнинг бошқа қарашлари борлигини таклиф қилди.

«Исроил яқин келажак учун хавфсизлик масъулиятини, шу жумладан хавфсизлик периметрини сақлаб қолади. Ғазо – Ҳамас ҳам, Фаластин Маъмурияти ҳам бошқармайдиган тинч фуқаролик маъмурияти томонидан бошқарилади. Бу Исроил билан ҳақиқий тинчлик томон қарашга содиқ бўлганлар томонидан бошқарув», деди Нетаняҳу.

ҲАМАС ҳали жавоб бермади

Трамп ташаббусининг тақдири барибир ҲАМАСга боғлиқ бўлиб қолмоқда. Уларнинг музокараларда қатнашмаганлиги ва қуролсизланишни бир неча бор қатъий рад этгани режанинг ҳаётийлигига шубҳа уйғотмоқда.

Исроил маълумотига кўра, Ҳамас 2023 йил 7 октябрдаги ҳужум чоғида бошланган урушдан бери 48 гаровни ушлаб турибди, шундан 20 нафари ҳануз тирик. «Ҳамас ҳали расмий равишда режа билан танишмади, фақат ОАВ орқали хабардор бўлди», — деди гуруҳ расмийси Reutersʼга.

Аммо кейинроқ маълум бўлишича, Қатар бош вазири ва Миср разведка бошлиғи душанба куни кечқурун 20 банддан иборат режани Ҳамас музокарачиларига улашди. Ҳамас музокарачилари уни виждонан кўриб чиқиб, жавоб беришларини айтишди.

«Энди ҲАМАС биз бугун илгари сурган шартларни қабул қилиши вақти келди. Ва бу – биз илгари ишлаган Ҳамас эмас. Чунки менинг тахминимча 20 мингдан ортиқ инсон ўлдирилди. Уларнинг раҳбарлари уч марта йўқ қилинди. Демак, сиз охирги тўрт-беш йил давомида ишлаган одамлардан буткул бошқалар билан муомала қиляпсиз», – деди Трамп.

Кўпчилик таҳлилчиларга кўра, бу режалар «Ҳамас учун тўлиқ таслим бўлишни» англатади. Таклифни баён этар экан, Трамп режа фаластинликларга келажаклари учун масъулият олиш имкониятини бериш мақсадида эканини айтди.

Трамп ҳали бу режага рози бўлмаган Ҳамас битимни рад этса нима бўлиши айтиб, гуруҳга таҳдид қилди.

«Агар ҲАМАС битимни рад этса, бу ҳар доим мумкин… Биби, сиз бизнинг тўлиқ қўллаб-қувватимизга эга бўлардингиз, керак бўлган ишни қилишингиз учун», — деди Трамп, Нетаняҳунинг тахаллусидан фойдаланган ҳолда.

«Мен сизнинг Ғазодаги урушни тугатишга қаратилган режангизни қўллаб-қувватлайман, у бизнинг уруш мақсадларимизга эришади. У барча гаровдагиларимизни қайтаради, Ҳамаснинг ҳарбий салоҳияти ва унинг сиёсий ҳукмронлигини йўқ қилади ва Ғазо ҳеч қачон Исроил учун таҳдид бўлмайди», – деди Нетаняҳу.

Шунингдек, Нетаняҳу ҳам агар режа рад этилса ёки бузилса қандай муқобил йўллар мавжудлиги ҳақида огоҳлантирди.

«Агар Ҳамас сизнинг режангизни рад этса ёки қабул қилаётгандек қилиб, сўнгра асосан унга қарши ҳаракат қилса, Исроил ишни ўз қўли билан «тугатади». Бу осон йўл билан ҳам, қийин йўл билан ҳам бажарилиши мумкин, лекин бажарилади. Биз осон йўлни афзал кўрамиз, лекин бу бажарилиши керак».

Фаластинликлар учун кафолат йўқ

Вашингтондаги сиёсат илмлар институти тадқиқотчиси Филис Бенис Al-Jazeera'га айтишича, Трампнинг режасида фаластинликлар манфаатини ҳимоя қилувчи кафолатлар йўқ.

«Ҳар қандай пайтда Исроил урушга қайтмоқчи бўлса ва улар «биз кутган турдаги ҳамкорликни олмадик, шунинг учун биз урушга қайтишимиз керак; узр, жаноб президент» деб айтишлари мумкин. Бунинг барча белгиси мавжуд», — деб қўшимча қилди у.

Ғазодан хабар бераётган Тареқ Абу Аззоум одамлар ҳозирча бу режадан муваффақият кутишга шубҳа билан қараётганини айтди.

«Кўплаб фаластинликлар демилитаризация ва Ҳамаснинг олиб ташланишига оид ҳозирги талаблар рад этилиши мумкин деб ҳисоблашади», — деди у. «Шунга қарамай, одамлар Исроил ҳарбий кучларини Ғазодан қайтаришни, фаластинлик маҳбусларнинг озод қилиниши ва қарама-қаршиликлар яна қайтиб келмаслигини кафолатлайдиган ҳар қандай тўхтовни кутмоқдалар, бу эса ҳозирги режада аниқ кўрсатилмаган», — деб қўшимча қилди у.

АҚШдаги Халқаро муносабатлар (CFR) таҳлил маркази эксперти Стивен Кукга кўра, ҳали ишлар кўп: «Уруш якунига яқинлашаётгандек кўринади, аммо ҳали ишлар кўп. Қатарликлар Ҳамасга босим ўтказиши, Нетаняҳу эса хавфсизлик кабинетини кўндириши керак».

CFR мутахассиси, Трамп маъмуриятида ишлаган Эллиотт Абрамснинг New York Times'га айтишича, Исроилнинг ҳарбий кампанияси Ҳамасни заифлаштирган. Гуруҳ раҳбарлари ўз ҳаётларини сақлаб қолиш учун битимни қабул қилишга мажбур бўлиши мумкин.

«Ҳамас ‘Исроил тобора кўпроқ яккаланиб, қораланяпти, улар тез орада тўхташга мажбур бўлишади’, деб ўйлаши мумкин эди. Аммо Трамп бугун бу имкониятни йўққа чиқарди. Энди улар тўхташмайди. Бу Ҳамасни бурчакка қамаб қўйди», дейди Абрамс.

Матбуот анжуманида Нетаняҳу Трампни Исроилнинг дўсти сифатида олқишласа-да, режанинг айрим жиҳатлари – жумладан, халқаро тан олинган Фаластин маъмуриятидан талаб қилинаётган ислоҳотлар ва Фаластин давлатчилиги истиқболларидан ўзини узоқ тутди.

Трампнинг режалари ортидан — Туркия, Қатар, Иордания, БАА, Индонезия, Покистон, Саудия Арабистони ва Миср қўшма баёнот эълон қилди.

Ҳужжатда АҚШ президенти томонидан тақдим этилган Ғазо урушини тўхтатиш, минтақани тиклаш ва фаластинликларнинг мажбуран кўчирилишининг олдини олишга қаратилган 20 бандлик режадан мамнуният билдирилган.

Фаластин маъмурияти эса Трамп ташаббусини олқишлаб, АҚШ ва ҳамкорлар билан тўлиқ битимга эришиш учун ишлашга тайёр эканини билдирди.