Bemor nega o‘lim oldidan yaxshi kayfiyatda bo‘ladi?

Psixolog Kurt Grey faoliyati davomida 1982-2013 yillar oralig‘ida sud qaroriga ko‘ra, o‘lim jazosiga mahkum etilgan 500 nafar mahbusning AQSh Adliya vazirligining rasmiy saytida chop etilgan jazo ijrosi oldidan so‘zlagan nutqlarini o‘rganib chiqdi.

Ko‘zga yaqqol tashlangan jihati shundaki, mahbuslar o‘lim oldida o‘zini yaxshi his qila boshlagan, kayfiyati chog‘ bo‘lgan va ijobiy so‘zlar bilan fikrini bayon etgan. Olimni bir savol o‘ylantirib qoladi: ijobiy kayfiyat paydo bo‘lib qolishi tasodifiy edimi yo bu o‘ziga xos psixologik unsurmi?

Tadqiqotchi olim Shimoliy Karolina universiteti, Chapel-Hill markazida o‘tkazgan vaqti davomida bedavo kasallikka uchragan bemorlar bilan suhbatda bo‘lgan. Qizig‘i shundaki, mahbuslar va bemorlarning o‘zini tutishi hamda nutqidagi so‘zlar deyarli o‘xshashib ketardi.

Kurt Grey va uning jamoasi amiotrofik lamellar sklerozi hamda o‘simta kasalliklaridan aziyat chekayotgan kishilarning ijtimoiy tarmoqlarda qoldirayotgan blogpostlarini kuzatib bordi. Oldindan ma'lum bo‘lganidek, o‘lim vaqtini kutib yashayotgan inson hayot tashvishlari bilan yurgan odamlarga nisbatan ko‘tarinki kayfiyatda bo‘ladi. Ulardan birida shunday deyilgan:

«Balki shu haftalarda men umrimning oxirgi soniyalarini yashab o‘tayapman. Ammo bu yorug‘ olamda mehribon va mo‘'tabar insonlar bilan yelkadosh yashadim, avvallari sezmaganim, tabiat bergan ne'matlarni ko‘ra bildim. Ayni holatimga e'tibor qilmagan holda, qarasangiz, men umrimning eng yaxshi damlarini yashab o‘tyapman».

Bemorlarning aksari o‘lim vaqtiga yaqinlashgan sari «sevgi», «mehribonchilik», «baxt» kabi so‘zlarni ko‘p takrorlagan. Bularning barchasi 2007 yil Harvard psixologi Den Gilbert tomonidan nashr etilgan «Baxtga qoqilib tushish» (Stumbling on Happiness) kitobida tushuntirib berilgan «psixoimmun tizim» faoliyatini amalda isbotlab beradi. Bu tizim shunday ishlaydiki, nochor va tushkun holda qolgan jism psixo-ong ta'sirida hayotning eng yorqin tarafini ko‘rishga majbur qiladi. Biror falokat oqibatida jabr ko‘rgan kishi, muammolar iskanjasida qolgan holda sarosimaga tushib qolmasligi uchun psixoimmun o‘z faoliyatini jadallashtiradi. Natijada bularning barchasiga tan berib, xatolarimiz ustida ishlaymiz, qorong‘ilikdan yorug‘likni qidiramiz.

Agar bu xavf o‘lim va undan qutulishning iloji bo‘lmasa, kishi ijobiy fikrlashga hamda hayotda ratsional o‘ylashga o‘rganadi. Aynan shu izoh mahbuslar, bemorlarning umrining so‘nggi damlarida o‘zgacha ijobiy kayfiyat bilan oyna ortidan tashqariga qaraganini tushuntirib beradi. Bu nazariyani tasdiqlash uchun Grey onlayn so‘rovnoma orqali bir savolni o‘rtaga tashlaydi: o‘limingiz oldidan nima degan bo‘lardingiz? Respondentlar mahbuslarning nutqi farqli ravishda agressiyaga ham berilgan. Lekin, juda ko‘p o‘limga mahkum etilganlar so‘nggi so‘z o‘rnida oilasi va yaqinlariga minnatdorchilik bildirgan, aybi uchun Yaratgan oldida ibodat qilgan.

Albatta, ular qatorida shunchaki «tayyorman», «aybdor emasman» deguvchilar, mahkama xodimlarini haqoratlaganlar ham uchrab turgan. Bu holatga Grey yana bir insoniy xislat bilan izoh beradi, ya'ni o‘limi oldidan kishining beo‘xshov qiliqlari faqat uning egoizmidan kelib chiqadi. Aniqroq aytsak, tez orada og‘riqni his qilishi va bu boshqalarga tegishli emasligi uni qo‘rquvga solib qo‘yadi.

Tadqiqotning so‘nggi qismida qatnashgan 42 nafar 95 va unda yuqori yoshdagi qariyalar hayotdan ko‘z yumish qo‘rqinchli emasligini ta'kidlagan. Ularning fikricha, yashab o‘tilgan davr go‘yoki bir kundek o‘tib ketgan, tun esa yaqinlashib qolgandek bo‘laveradi.