Buzilayotgan uy mulkdorlari qanday huquqlarga ega?

Norma.uz sharhida davlat va jamoat ehtiyojlari uchun yer uchastkalarini olib qo‘yishda buzilayotgan uylar mulkdorlari tomonidan eng ko‘p beriladigan savollarga javoblar aks etdi.
 
Konstitutsiyaning 53-moddasiga muvofiq xususiy mulk daxlsizdir va u davlat tomonidan muhofaza qilinadi. Uy mulkdori faqat qonunchilikda ko‘zda tutilgan holatlarda va tartibda undan mahrum qilinishi mumkin. Shunday holatlardan biri – davlat va jamoat ehtiyojlari uchun yer uchastkalarini olib qo‘yilishida uyga mulk huquqining to‘xtatilishi. 
 
Bunday holatda buzilayotgan uy mulkdorlarida odatda ko‘plab savollar tug‘iladi. 
 
1-vaziyat. Ko‘chib chiqish uchun oz vaqt berishadi
 
Masalan, amaliyotda shunday holat ro‘y bergan: tuman hokimi yuqori turuvchi rahbariyatning muhim ijtimoiy loyihani tez futsatda ro‘yobga chiqarish borasidagi topshirig‘iga tayanib, fuqarolarga ko‘chib chiqish uchun 20 kun vaqt ajratgan. Bunda u o‘z talabini qo‘yishidan 6 oy oldin uyning bir qancha yashovchilari bilan uchrashuv o‘tkazib, uy buzilishi  ehtimolini aytgan. Shu tariqa, u oldindan ogohlantirish bo‘yicha majburiyat bajarilgan, deb hisoblagan.
 
Shu bilan birga Davlat va jamoat ehtiyojlari uchun yer uchastkalarining olib qo‘yilishi munosabati bilan fuqarolarga va yuridik shaxslarga yetkazilgan zararlarni qoplash tartibi to‘g‘risida nizomning 4-bandiga ko‘ra, tumanlar (shaharlar) hokimliklari buzish boshlangungacha 6 oydan kechikmay, imzo qo‘ydirib, yozma ravishda har bir yashovchini xabardor qilishi shart. Shu tariqa, hech qanday og‘zaki e'lonlar va suhbatlar bildirganlikni anglatmaydi. Agar yig‘ilish bayonnomasiga imzo chekmagan bo‘lsa, bayonnoma ham aniq bir yashovchini xabardor qilinganlik fakti hisoblanmaydi.
 
Bildirishnomaga Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar yoki Toshkent shahri hokimlarining yer uchastkasining olib qo‘yilishi va uy-joy buzilishi haqidagi qarorlari nusxalari ilova qilinishi kerakligini bilish nihoyatda muhim.
 
Aslida yuqori turuvchi hokimlar (alohida holatlarda Vazirlar Mahkamasi) qarorlari, qoidaga ko‘ra, oldindan qabul qilinadi, chunki qurilish uchun uzoq vaqt mobaynida mablag‘lar izlanadi va loyiha-smeta hujjatlari ishlab chiqiladi.
 
Shuning uchun ko‘rib chiqilgan masalada tuman hokimligi mansabdor shaxslarining harakatlari natijasi “tomdan tarasha tushgandek” bo‘lgan. Bunday xato (uni sodir etish darajasidan qat'i nazar) yuridik oqibatlarga olib keladi: sud lozim darajada bildirishdan keyin 6 oy o‘tmasidan yashovchilarni majburiy ravishda ko‘chirib yuborishga haqli emas.
 
2-vaziyat. Teng qimmatli bo‘lmagan uy-joy taklif etishadi
 
Ma'lumot uchun: Uy-joy kodeksining 27-moddasiga ko‘ra buzilayotgan uy-joylar mulkdorlariga, ularning oila a'zolariga, shuningdek ushbu uylarda (kvartiralarda) doimiy yashayotgan fuqarolarga (ularning tanlovi bo‘yicha va taraflar kelishuviga ko‘ra) 2 turdagi kompensatsiya nazarda tutiladi:
 
1-variant – uy-joy maydonining ijtimoiy normasidan kam bo‘lmagan sahndagi, barcha qulayliklari bo‘lgan, avvalgisiga teng qimmatli boshqa turar joy mulk qilib beriladi hamda dov-daraxtlarning bozor qiymati to‘lanadi;
 
2-variant – buzilayotgan uy (kvartira), boshqa imoratlar, inshootlar va dov-daraxtlarning bozor qiymati, shuningdek yer uchastkasiga bo‘lgan huquqning bozor qiymati to‘liq hajmda to‘lanadi.
 
Davlat va jamoat ehtiyojlari uchun yer uchastkalarining olib qo‘yilishi munosabati bilan fuqarolarga va yuridik shaxslarga yetkazilgan zararlarni qoplash tartibi to‘g‘risida nizomning 8-bandida esa Uy-joy kodeksida nazarda tutilmagan yana bir qancha kompensatsiya turlari qo‘shimcha ravishda ko‘zda tutiladi;
 
3-variant – yer uchastkasini o‘zlashtirish davriga 2 yilgacha muddat bilan ijara shartnomasi asosida vaqtincha uy-joy berilib, buzilayotgan uylar (kvartiralar), imoratlar, inshootlar va dov-daraxtlarning qiymati to‘liq to‘langan holda fuqarolarga yakka tartibda uy-joy qurish uchun belgilangan norma doirasida yer uchastkasi berish;  
 
4-variant – fuqarolarga va yuridik shaxslarga tegishli bo‘lgan buzilishi kerak uylar, imoratlar va inshootlarni ko‘chirish va yangi joyda tiklash;
 
5-variant – yangi joyda uylar, imoratlar qurish hamda ularni fuqarolar va yuridik shaxslarga mulk qilib berish1.

Bu yerda shuni inobatga olish kerakki, qonunni tom ma'noda tushunishda teng qimmatli uy-joy – bahosi buzilayotgan uyning qiymatiga teng bo‘lgan uy-joy degani. 1-variant bo‘yicha kompensatsiya qilishda ijtimoiy norma (Uy-joy kodesining 42-moddasiga qarang)buzilayotgan uy qiymati doirasida taqdim etilayotgan uy-joyning kvadraturasi va xonalarining soniga ta'sir etadi. Ya'ni, uy-joy kvadraturasi va xonalarining soni bo‘yicha ijtimoiy normadan kam bo‘lmasligi kerak, ammo davlat buzilayotgan uyning bozor qiymatidan  yuqori bo‘lgan uyni berish majburiyatini o‘z zimmasiga olmaydi. Uyda ko‘p nafar odamlar propiska qilingan taqdirda buni amalga oshirish juda qiyin kechadi.
 
Masalan, buzilayotgan 60 kv.m maydonga ega 2 xonali kvartirada 5 nafardan iborat oila propiska qilingan: ota, ona, ikki o‘g‘il va kelin. Ijtimoiy normaga ko‘ra yangi uy-joy maydoni 3 xonadan kam bo‘lmasligi, kvadraturasi 80 kv.m va undan ortiq bo‘lishi kerak. Uy-joy maydonini oshirish uchun qo‘shimcha xarajatlar zarurligi yaqqol ko‘rinib turibdi.
 
Bunday vaziyatlardan chiqish Uy-joy kodeksining 27-moddasida ko‘zda tutilgan, unda 2 ta oddiy qoida mujassam:

•  buzilayotgan uyning (kvartiraning) bozor qiymati berilayotgan uy-joyning bozor qiymatidan ortiq bo‘lgan taqdirda, bu farq mulkdorga kompensatsiya qilinishi lozim,
•  berilayotgan uy-joyning bozor qiymati buzilayotgan uyning (kvartiraning) bozor qiymatidan ortiq bo‘lgan taqdirda, bu farq uy-joy berilgan paytdan e'tiboran 5 yil ichida mulkdor tomonidan to‘lanishi kerak.
 
Biroq, davlat turar joyning ijtimoiy normagacha kattalashtirish uchun haqiqatda qarz berish majburiyatini o‘z zimmasiga olmagan.
 
3-holat. Pul kompensatsiyasida uy-joy qiymati pasaytiriladi
 
Davlat va jamoat ehtiyojlari uchun yer uchastkalarining olib qo‘yilishi munosabati bilan fuqarolarga va yuridik shaxslarga yetkazilgan zararlarni qoplash tartibi to‘g‘risida nizomning 10-bandiga muvofiq uylar (kvartiralar), imoratlar va inshootlarni, shuningdek olib qo‘yilayotgan yer uchastkalaridagi ko‘p yillik dov-daraxtlarni baholash baholovchi tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi.
 
Baho tuman (shahar) qarori bilan tasdiqlanadi. Bahodan norozi bo‘lgan taqdirda ma'muriy tartibda (yuqori turuvchi organlarga – Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahri hokimlari) yoki sud tartibida shikoyat qilish mumkin.
 
Cud ishni ko‘rib chiqishda FPKning 84-moddasi va Oliy sud Plenumining 12.12.2008 yildagi 24-son «Fuqarolik ishlari bo‘yicha ekspertiza tayinlash, o‘tkazish va ekspert xulosasiga baho berishda sud amaliyotida kelib chiqadigan ayrim masalalar haqida»gi qarori 1-bandiga muvofiq baholash ekspertizasini tayinlashi kerak. Oliy sud instansiyasi sud muhokamasida kelib chiqqan masalalarni hal qilish uchun maxsus bilim talab etiladigan barcha holatlarda ekspertiza o‘tkazilishi kerakligini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘zda tutgan.
 
Bundan kelib chiqadiki, taraflar tomonidan mutaxassislar sifatida jalb etiladigan baholash tashkilotlarining fikrlari ekspertizaning o‘rnini bosa olmaydi.
 
Ekspertiza qat'iy protsessual qoidalar asosida, oldindan bila turib yolg‘on so‘zlaganlik uchun jinoiy javobgarlikka tortilishi haqida ogohlantirilgan mustaqil shaxs tomonidan o‘tkaziladi. Ekspertlar tariqasida X.Sulaymonova nomidagi Respublika sud ekspertizasi markazining davlat sud ekspertlari va baholash bo‘yicha boshqa mustaqil mutaxassislar jalb etilishi mumkin.