O‘zbekistonda elektr energiyasi ta'minoti tizimi: muammo va yechimlar

So‘nggi yillarda mamlakatimizda iqtisodiyotni rivojlantirish, aholi turmush tarzini yaxshilashga qaratilgan tub o‘zgarishlar amalga oshirilyapti. Respublikaning turli hududlarida erkin iqtisodiy zonalar, texnoparklar, klasterlar tashkil etilyapti. “Obod qishloq”, “Obod mahalla”, “Xavfsiz shahar” kabi strategik dasturlar asosida shaharu qishloqlarda ulkan bunyodkorliklar qilinmoqdaki, ularning qiyofasi mutlaqo yangilanmoqda. Shunga yarasha turizm ham taraqqiy topmoqda. O‘z navbatida, atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik barqarorlikni ta'minlash masalasiga har qachongidan ham ko‘ra ko‘proq e'tibor qaratilayotir.

Jamiyat va davlat hayotining barcha sohalarida kuzatilayotgan bu kabi shiddatli rivojlanish sur'atlari, eng avvalo, elektr energiyasiga bo‘lgan ehtiyojning ham o‘sishiga olib kelmoqda.

Masalan, 2000 yilda bir nafar maishiy foydalanuvchi bir oyda 114 kVt/soat elektr energiyasi ishlatgan bo‘lsa, 2018 yilga kelib bu ko‘rsatkich 57 foiz ko‘payib, 200 kVt/soatga yetdi. Ayni chog‘da joriy yilda respublika bo‘yicha elektr energiyasidan umumfoydalanishda aholi ulushi 26,5 foizga yetdi. Vaholonki, 1990 yilda bu miqdor 13,9 foiz edi. O‘rtadagi farqlarga e'tibor berayapsizmi!?

Boz ustiga, prognozlarga ko‘ra, 2020 yilga kelib mamlakatimizda elektr energiyasiga bo‘lgan talab 2018 yilga qaraganda 1,7 foiz, jumladan, aholi ehtiyoji 1,5 barobar o‘sadi.

Xo‘sh, elektr quvvatiga nisbatan oshib borayotgan ehtiyojni to‘laqonli qondirish, sanoat foydalanuvchilari uchun elektr yetkazib berishni sifatli ta'minlash, rejadan tashqari o‘chirishlar (qurilmalarning favqulodda ishdan chiqib qolish holatlari)ning oldini olish uchun nimalar qilinmoqda yoki qilinadi? Mazkur o‘ta dolzarb masala yechimiga mas'ul “O‘zbekenergo” AJdan ma'lum qilinishicha, bu borada hozirda barcha chora-tadbirlar ko‘rilmoqda va ular istiqbolda ham davom ettiriladi.

Ushbu masalaga nima uchun kompleks yondashish zarurati tug‘ildi? To‘g‘risini aytish kerak, bunday zarurat vujudga kelganiga ancha vaqt bo‘ldi. Nega?

Keling, mavzuga raqamlar va faktlar, og‘riqli manzaralar orqali chuqurroq kirib boramiz. Respublikamizdagi elektr energiyasining 90 foizi issiqlik elektrostansiyalarida (TES) ishlab chiqariladi. Biroq amaldagi TESlarning asosiy qismi, ya'ni 84 foizi bundan 50 yil oldin (!) foydalanishga topshirilgan. Almisoqdan qolgan bunday qurilmalar, tabiiyki, zamon talablariga mutlaqo javob bermaydi. Boisi ularning nihoyatda eskirib ketgani elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmini kamaytirib yuborib, taqchillikni keltirib chiqarmoqda, qolaversa, foydalanilayotgan yoqilg‘ining katta miqdorda sarflanishiga sabab bo‘layotir. Oqibatda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasi tannarxi ham oshib ketayapti. Bulardan oddiy iste'molchining deyarli xabari yo‘q. Ular uchun uyda chiroq yonib turishi muhim, u qanday yaratilayotgani, nima hisobiga yetkazib berilayotgani esa ko‘pchilikni qiziqtirmaydi ham. Lekin soliq to‘lovchi yuqoridagi va quyidagi ma'lumotlarni o‘qib, o‘zi uchun oqilona xulosa chiqarib olsa, foydadan xoli bo‘lmaydi.

Hozirgi kunda yurtimizda energiya tizimlari elektr tarmoqlari uzunligi 254,8 ming kilometrga teng. Shundan 218,4 ming kilometri 0,4-10 kV.li kuchlanishga ega past voltli taqsimlash tarmoqlaridir. Ulardan 62,4 foizining ishlatilish muddati 30 yildan oshib ketgan. Taqsimlash tarmoqlarining juda eskirib ketgani esa elektr energiyasining sezilarli darajada yo‘qotilishiga olib kelmoqda. Ya'ni ayni paytda issiqlik elektrostansiyalaridan elektr energiyasi tarmoqlariga chiqarilayotgan umumiy elektr quvvatining 20 foizi yo‘qotilayapti. Bir ko‘z o‘ngingizga keltiring: biz uchun ishlab chiqarilayotgan yorug‘lik va issiqlik manbaining beshdan bir qismi havoga uchib ketmoqda, uvol bo‘layapti.

Aynan mana shunday kamchiliklarni bartaraf etish, nuqsonlarni yo‘qotish va isrofga yo‘l qo‘ymaslik uchun nima qilish kerak? Birinchi navbatda, iste'molchilarning elektr ta'minoti ishonchliligi va sifatini ta'minlab qo‘yish darkor. Albatta, bunda kelajakda elektr quvvatiga bo‘lgan talabning oshib borishi ham inobatga olinish shart. Xo‘sh, mutasaddilarning rejalari qanday?

Ularning bildirishlaricha, shunday:

- issiqlik elektr stansiyalari energiya qurilmalarini modernizatsiya qilish (40 foiz), elektr energiyasini yetkazib berish va taqsimlashga mo‘ljallangan elekt tizimlari (57 foiz), transformator punktlari (52 foiz) va nimstansiyalar (21 foiz)ni yangilash;

- yangi generator quvvatlarini ishga tushirish (bu elektr energiyasi ishlab chiqarishni 20-40 foiz oshiradi);

- amaldagi energiya qurilmalarini ishga layoqatli holatda saqlab turish uchun vaqti-vaqti bilan rejali ta'mirlash...

Mazkur xayrli va muhim ishlar o‘z-o‘zidan, osonlikcha bajarilib qolmasligi aniq. Ya'ni buning uchun katta pul, qat'iy iroda, tinimsiz mehnat va xalqning qo‘llab-quvvatlashi kerak bo‘ladi. Shuning uchun ham hukumatning tegishli qarorida respublika energiya tizimlarini zamonaviylashtirish, ko‘p xarajat qurilmalar o‘rniga yangi, tejamkorlarini o‘rnatish uchun “O‘zbekenergo” AJning o‘z mablag‘laridan tashqari xalqaro moliya institutlari hamda O‘zbekiston taraqqiyot va tiklanish jamg‘armasining zayomlari ham yo‘naltirilishi belgilab qo‘yildi.

Yana bir hal etilishi suv va havodek zarur masala. Elektr energiyasi ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlarning asosiy qismini yoqilg‘i-energetika resurslari (tabiiy gaz, yonishdan hosil bo‘lgan mazut, ko‘mir) qiymati tashkil etmoqda. Mazkur ko‘rsatkich hozirda 43 foizga teng va ularning narxi dunyo bozorida qimmatlashib borayotgani inobatga olinsa elektr energiyasi uchun amaldagi tariflarni saqlab qolish naqadar to‘g‘ri?! Chunki resurslar narxiga foydalanish xarajatlari va to‘lovlar bo‘yicha qarzdorliklarni qo‘shib hisoblaganda, muammoning og‘riqli manzarasi hosil bo‘ladi. Bunday muammolar elektr ta'minoti ishonchliligi va sifatiga salbiy ta'sir o‘tkazishi mumkin.

Gap shundaki, “O‘zbekenergo” AJga o‘z mablag‘lari hisobidan ma'nan eskirgan qurilmalarni modernizatsiya qilish uchun investitsiya loyihalarini amalga oshirish, shuningdek, qarz mablag‘larini yopish uchun 1398,2 mlrd. so‘m kerak. Buning natijasida esa 2018 yil yakuniga kelib “O‘zbekenergo” AJda moliyaviy resurslar defitsiti 864 mlrd. so‘mni tashkil etadi.

Shunday ekan, respublikamizda energetikaning pishiq-puxta rivojlanishi, iste'molchilarga elektr energiyasini barqaror yetkazib berish, ekologik xavfsizlikni ta'minlash maqsadida qayta tiklanuvchi energiya manbalari (quyosh, shamol qurilmalari)ni hayotga tatbiq etishga ham alohida ahamiyat berilmoqda. Zero, bunday ne'matlarni o‘zlashtirish tabiiy resurslarni kelajak avlod uchun asrab-avaylash, atmosferaga yoqilg‘i yonishidan hosil bo‘lgan zararli moddalar chiqarishni kamaytirishning muhim omili hisoblanadi.

Yashil energetikani rivojlantirish uchun esa katta miqdorda moliyaviy sarmoya talab etiladi. Bu boradagi loyihalarni ro‘yobga chiqarish uchun salohiyatli investorlarni jalb etish elektr energiyasiga iqtisodiy jihatdan jozibador tariflarni joriy etish evazigagina mumkin bo‘ladi. Biroq mamlakatimizda bu ko‘rsatkich rostdan ham jozibadormi, sarmoyadorlar uchun maqbulmi?

Ekspertlarning aytishicha, unday emas, ya'ni O‘zbekistonda elektr energiyasi uchun  o‘rnatilgan tariflar yaqin va uzoq xorijdagi davlatlarga nisbatan ancha pastdir. Masalan, 1 kVt/soat elektr energiyasi narxi  Qozog‘istonda 5,1 sent, Rossiyada 5,8 sent, Hindistonda 5 sent, Xitoyda 5,6 sent, Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida 9-14 yevrosent bo‘lgani holda yurtimizda 2,8 sentdir.

Past tariflar qatori elektr energiyasidan nooqilona, ko‘r-ko‘rona foydalanganlik uchun iqtisodiy sanksiyalarni qo‘llash amaliyoti qonunchilikda belgilab qo‘yilmagani bebaho ne'matning iste'molchilar tomonidan huda-behuda, samarasiz ishlatilishiga olib kelayapti. Kunduzi chiroq yoqib qo‘yish, televizorning ko‘rilsa-ko‘rilmasa muntazam yoniq turishi va hokazo...

Aholining bu boradagi dunyoqarashini qanday qilib o‘zgartirish mumkin? Nima qilinsa, iste'molchilar elektr energiyasidan tejamkorlik bilan, iqtisod qilgan holda va oqilona foydalanadi? Buning yo‘li bormi? Qalovini topsang qor ham yonadi. Qars esa ikki qo‘ldan chiqadi. Davlat va keng jamoatchilik birgalikda tariflarni belgilash tizimini qayta ko‘rib chiqishi, elektr energiyasidan foydalanishning ijtimoiy normalarisining qat'iy miqdorini xorij tajribasini inobatga olgan holda o‘rnatishi bu masalaga yagona ratsional yechimdir.

Abror Olimov,

mustaqil iqtisodiy tahlilchi