Instagram odamlar ruhiyatini buzyapti(mi?)

Instagram ilk bor suratlar almashish platformasi sifatida paydo bo‘lgan bo‘lsa-da, hozirda hayotimizning ajralmas qismiga aylanib ulgurgan. Har kuni millionlab foydalanuvchilar unda surat, video, “story” va “reels”lar bilan bo‘lishadi va asosan, eng baxtli lahzalarini ulashadi. Xo‘sh, bu holat inson ruhiyatiga ijobiydan ko‘ra ko‘proq salbiy ta’sir ko‘rsatmayaptimikan?

Go‘zallik va mukammallik talabi

Instagram va shunga o‘xshash ijtimoiy tarmoqlar odamlarga o‘zini boshqalar bilan solishtirishni o‘rgatadi. Platformadagi surat va videolar ko‘pincha ideal qomat, qimmat mashinalar, hashamatli uylar, qiziqarli sayohatlar va mukammal hayot tarzini aks ettiradi. Shu sababli foydalanuvchi o‘zini doimiy ravishda boshqalar bilan taqqoslay boshlaydi. Oddiy kundalik hayot esa Instagramʼdagi “baxtli hayot”lar bilan solishtirganda zerikarli, ahamiyatsiz yoki past darajadagidek tuyuladi.

Psixologiyada bu jarayon ijtimoiy taqqoslash (social comparision) deb ataladi. Instagram’dan uzoq vaqt foydalanadigan shaxslarda o‘zini past baholash, tashqi ko‘rinishidan norozilik va “men yetarli emasman” degan tuyg‘u ko‘proq uchraydi. Ayniqsa, yoshlar va o‘smirlar “men kimman?” degan savolga javob izlayotgan davrda bu taqqoslashdan ko‘proq zarar ko‘rishi mumkin.

Instagramʼdagi idealizatsiyalangan hayotlar hammasi ham real vaziyatni aks ettirmaydi. Foydalanuvchi ularni haqiqiy hayot standarti sifatida qabul qilsa, ruhiy bosim oshadi, stress kuchayadi, oilaviy nizolar yuzaga kelishi mumkin va hatto turli sog‘liq muammolari ham paydo bo‘lishi ehtimoli bor.

Uzoq muddat davomida o‘zini boshqalar bilan solishtirib yashash erta qarish, uyqu buzilishi va ruhiy beqarorlikka olib keladi. Shuning uchun ijtimoiy tarmoqlarda go‘zallik va mukammallik talabi bilan bog‘liq kontentni ko‘rishda ongli bo‘lish muhim. Foydalanuvchi doimo yodda saqlashi kerakki, layklar va kuzatuvchilar soni, shuningdek, ideal hayot tasvirlari — bu faqat raqamlar va suratlar. Haqiqiy baxt insonning real hayoti, ichki tinchligi va munosabatlarida namoyon bo‘ladi.

Like va “follower”lar bosimi

Instagram’da “like” va “followers”lar soni ko‘pchilik uchun o‘zini qadrlash mezoniga aylanib qoldi. Oddiy raqamlar sifatida ko‘ringan bu ko‘rsatkichlar aslida inson ruhiyatiga kuchli ta’sir qiladi. Post kam layk to‘plasa, foydalanuvchi o‘zini qiziqarsiz, ortiqcha yoki e’tiborsiz his qiladi. Natijada kayfiyat pasayishi, tushkunlik, xavotir va o‘ziga nisbatan ishonchsizlik kuchayadi. Ko‘plab psixologik tadqiqotlarda qayd etilishicha, ayniqsa o‘smirlar va yoshlar tashqi baholashga ko‘proq bog‘lanadi, chunki ular identitetini shakllantirish jarayonida bo‘ladi.

Layklar psixologik jihatdan “raqamlashtirilgan qadriyat”ga aylanadi. Ya’ni inson o‘zining qadrini real hayotdagi yutuqlar yoki shaxsiy xislatlaridan emas, balki ijtimoiy tarmoqdagi raqamlar orqali o‘lchay boshlaydi. Bu jarayon miyada mukofot tizimini kuchaytiradi: har safar yangi layk kelishi dopamin ajralishiga sabab bo‘ladi. Shu sababli ijtimoiy tarmoqqa qaramlik shakllanadi.

Bosim nafaqat ruhiy salomatlikka, balki kundalik hayotga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, foydalanuvchi o‘zini doim “auditoriya uchun” ko‘rsatishga, faqat mukammal suratlar yoki ijtimoiy maqbul ko‘rinishlarni ulashishga majbur his qiladi. Kimdir mashhurlik orttirish uchun xavfli chellenjlarda ishtirok etsa, boshqalar o‘z suratlarini haddan tashqari tahrirlashga o‘rganib qoladi.

Shuni ham unutmaslik kerakki, bu bosim hammani bir xil darajada ta’sirlantirmaydi. Oldindan o‘z-o‘zini past baholaydiganlar, yoshlar va ijtimoiy maqomidan daromad qiluvchi insonlar (masalan, blogerlar yoki inflyuencerlar) ushbu jarayonga ko‘proq berilib ketadi.

Vaqtni o‘g‘irlaydigan “scrolling”

Instagram va shunga o‘xshash ijtimoiy tarmoqlarning asosiy xususiyatlaridan biri — foydalanuvchini iloji boricha uzoq vaqt platformada ushlab turish. Bu ko‘pincha “infinite scrolling”, ya’ni cheksiz lentalarni aylantirish orqali amalga oshiriladi. Algoritmlar foydalanuvchining qiziqishlariga mos kontentni doimiy ravishda ko‘rsatib, uni bilmagan holda bir necha soat davomida suratlar, videolar va qisqa kliplar bilan band qiladi.

Natijada inson vaqtining katta qismini foydasiz faoliyatga sarflashi mumkin. Kunlik ishlar, o‘qish yoki shaxsiy rivojlanish faoliyatlari orqaga surilib, unumdorlik pasayadi. Bundan tashqari, doimiy yangiliklar va tez-tez o‘zgaradigan kontent insonning diqqati bo‘linishiga olib keladi. Bu jarayon kayfiyatning tez-tez o‘zgarishi, bezovtalik va hatto stressning oshishiga sabab bo‘ladi.

Uzoq davom etadigan scrolling, shuningdek, miya mukofot tizimini faollashtiradi. Har bir yangi post yoki videoni ko‘rish dopamin ajralishiga olib keladi, bu esa foydalanuvchini platformadan uzoqlasha olmasligiga sabab bo‘ladi. Shu tariqa, odam ijtimoiy tarmoqqa qaram bo‘lib, real hayotdagi vazifalar va munosabatlar e’tiborsiz qoladi.

Mutaxassislar foydalanuvchilarga ongli yondashuvni tavsiya qiladi: kunlik foydalanish vaqtini cheklash, bildirishnomalarni o‘chirish, scrolling paytida tanaffuslar qilish va maqsadli kontentni tanlash. Shu orqali inson nafaqat ruhiy salomatligini saqlaydi, balki vaqtini unumli ishlatishga ham erishadi.

Yashirin ijobiy jihatlar ham bor

Instagram ijodiy fikrlash, bilim almashish, biznes yuritish va o‘zini targ‘ib qilish uchun ham katta imkoniyat yaratadi. Masalan, ko‘plab yoshlar platformadan qo‘shimcha daromad topib, yangi do‘stlar orttirmoqda – foydalanuvchi undan qanday foydalanishini o‘zi belgilaydi.

Instagram odamga ilhom ham beradi, ammo bir vaqtning o‘zida odam ruhiyatini izdan ham chiqarishi ham mumkin. Muhimi, ijtimoiy tarmoqni ongli va me’yorida ishlatishdir.

Diyoraxon Nabijonova