2 yillik minimum. Dollar so‘mga nisbatan nega arzonlashyapti?

O‘zbekiston Markaziy banki 24 sentabrdan xorijiy valutalarning o‘zbek so‘miga nisbatan yangi qiymatini belgiladi. AQSh dollari kursi kunlik savdolar yakuniga ko‘ra yana 86 so‘mga o‘z qiymatini yo‘qotdi.

Umuman olganda, dollar kursi ketma-ket ikkinchi savdo kuni so‘mga nisbatan pasayib, 179 so‘mga yoki 12 349 so‘mdan 12 171 so‘mga arzonlashdi. Bu – 2023 yilning sentabridan beri qayd etilgan eng past ko‘rsatkich.

Yil boshidan buyon milliy valuta AQSh valutasiga nisbatan qariyb 5,7 foizga mustahkamlandi. Taqqoslash uchun: 2024 yilning yanvar-sentabr oylarida so‘m 2,9 foizga qadrsizlangandi.  

So‘m dollarga nisbatan nega mustahkamlanyapti?

Birinchidan, dollarning o‘zi global valuta sifatida qadrsizlana boshladi. Xususan, yillik nisbatda dollar indeksi 10,3 foizdan ko‘proqqa qadrini yo‘qotdi. Chunki Trampning prezidentlikka kelishi va u tomonidan joriy qilingan savdo tariflari global iqtisodiy barqarorlik bo‘yicha noaniqliklarni kuchaytirdi. Natijada investorlarning AQSh iqtisodiyoti bo‘yicha kutilmalari yomonlashdi. Bu esa fond hamda valuta bozorlariga o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan qolmadi.

Ikkinchidan, O‘zbekistonning iqtisodiy ko‘rsatkichlari so‘mning mustahkamlanishiga yordam beryapti. Jumladan, global noaniqliklar fonida oltin narxining keskin o‘sishi kuzatildi. Xususan, yil boshidan beri qimmatbaho metall narxi qariyb 44 foizga oshdi. O‘zbekiston esa eng yirik oltin eksportyorlaridan biri hisoblanadi. 2025 yilning dastlabki 7 oyida 18 tonna sof oltin sotuvi amalga oshirildi.

Bundan tashqari, O‘zbekistonning xalqaro zaxira aktivlari tarkibida oltinning o‘rni judayam katta hisoblanadi. Mazkur qimmatbaho metall narxining o‘sib borayotgani fonida O‘zbekiston zaxiralari hajmi yil boshiga nisbatan 8,9 mlrd dollarga oshdi. Bu esa o‘z-o‘zidan Markaziy bankka valuta bozoriga ta’sir qilish uchun ko‘proq imkoniyat yaratadi.

Uchinchidan, eksportning o‘sishi va tashqi savdoda taqchillikning qisqarish tendensiyasi yuz beryapti. Jumladan, joriy yilning 8 oyida eksport hajmi 22,9 mlrd dollarni tashkil etib, oldingi yilning mos davriga nisbatan 31 foizga ko‘paydi. Oltin eksporti esa 68 foizga o‘sib, 8,4 mlrd dollardan oshdi. Eksportning bunday yuqori o‘sishi fonida tashqi savdo defitsiti 5,4 mlrd dollargacha qisqardi. Bu esa milliy valuta uchun qulay shart-sharoitlar yaratadi.

Bundan tashqari, yil boshidan beri rubl kursining 17,8 foizlik mustahkamlanishi yuz berdi. Bu o‘z navbatida O‘zbekistonga pul o‘tkazmalarining o‘sishini tezlashtirdi. Joriy yilning birinchi yarmida pul o‘tkazmalari hajmi 8,2 mlrd dollarni tashkil etib, oldingi yilning mos davriga nisbatan 27 foizga o‘sdi.

So‘m kursining mustahkamlanishi O‘zbekiston iqtisodiyotiga ham ijobiy, ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Ijobiy jihati – import arzonlashadi. Milliy valutaning mustahkamlanishi import qilinadigan tovarlar va xizmatlarning so‘mdagi narxini pasaytiradi va umumiy inflatsiyani sekinlashtiradi. Shuningdek, davlat qarzining qariyb 90 foizi chet el valutasi, xususan, dollarda jalb qilingan. So‘mning mustahkamlanishi qarzlarga xizmat ko‘rsatish xarajatlarini ham kamaytiradi.

Salbiy jihati – O‘zbekistondan amalga oshiriladigan eksport tovarlarining raqobatdoshligi kamayadi. Kuchsiz so‘m o‘zbek mahsulotini xorijiy xaridorlar uchun arzonlashtiradi, chunki tannarx pasayadi.