Россия ўзбекистонлик саррофлар учун пул айрибошлаш маконига айланиб қолди. Ўзбеклар қуйидаги конвертация схемасидан фойдаланишмоқда: курси юқори рублни Ўзбекистонда сўмга майдалашади. Унга нақд доллар харид қилишади, долларни Россияга келтириб, уни яна рублга айрибошлашади.
«Ведомости» нашрининг ёзишича, бундай операцияларда бир неча кун ичида 6 фоизгача даромад олиш мумкин.
«Бундай усулдан валюта чайқовчилари 30 йил аввал фойдаланишган, у ҳанузгача иш бермоқда. Бунда фақат валюта «қора бозори»дан фойдаланиш керак бўлади, – деган «ИнстаФорекс» компаниялар гуруҳи таҳлилчиси Александр Давидов. – Бу схема – 90-йилларга ҳавола, ўша пайтлар валютани фақат бозорларда алмаштирардик».
Айни пайтда Россияда нақд валютани банклардан харид қилиш имконсиз, уни «қора бозор»да пуллаш ортидан эса мўмайгина даромад қилиш мумкин.
«Бу ҳолатда маржа (фойда) пулларни жалб қилиш шароитларига, яъни у ёки бу валюта қандай нархда харид қилинаётганига боғлиқ. Гап шундаки, амалиётда чайқовчилик у ёки бу шаклда қарз маблағлари эвазига амалга оширилади ва барчаси уларнинг қийматига боғлиқ. Агар пул ўзингизники бўлса, устидан 5 фоиз даромад жуда зўр ҳисобланади. Ўз-ўзидан тушунарлики, комиссиялар туфайли минг долларлар билан бу ишни қилиш бемаънилик. Ўйлашимча, фойда олиш учун камида бир неча юз минг долларни айлантириш керак», – деган Александр Давидов.
Тажрибали чайқовчилар йиллар давомида қўшни давлатлар бозорини доимий мониторинг қилиб, энг фойдали курсларни кузатиб ана шундай жўғрофий схемада пул ишлашади. Россияда бу амалиёт апрел-май ойларида жозибадор эди, ўшанда доллар айрим пул айирбошлаш шохобчаларида 160 рублгача кўтарилган эди. Бироқ сўнгги бир неча ҳафтада Россия валютаси 1 АҚШ долларига 60 рубл курс атрофида мустаҳкамланди ва давлатлар ўртасидаги арбитраж ўз маъносини йўқотди.
«Бундан ташқари, мазкур операциялар бозордан ташқаридаги рисклар билан чулғаб олинган бўлади, – деган «Открытие» бошқарувчи компаниясининг инвестициялар бўйича директори Виталий Исаков. – Россиядан хориждаги шахсий ҳисобрақамга катта лимитда валюта жўнатиш мумкин. Ҳозир бу ойига 1 млн АҚШ долларини ташкил этмоқда. Хориждаги ҳисоб рақамдан пулларни нақд қилиб ечиб олинади ва улар Россияга қайтариб олиб келиниб, биржа курсида эмас, қимматроқ банк курсида пулланади».
Давлатлар ўртасида тез-тез қатнайдиган хорижликлар, мигрантлар ва икки фуқароликка эга кишилар бу иш билан бемалол шуғулланаётгани айтилмоқда. Бу – нормал иқтисодий фаолият, лекин у маълум бир ноу-ҳау, маълум бир рисклар билан боғлиқ. Агар сиз нақд пул олиб кетаётган бўлсангиз, сизни тунашлари мумкин ё қандайдир бир нохуш ҳодиса рўй бериши мумкин, ёки етиб келгунингизга қадар банкдаги курс кескин ўзгариши ҳам мумкин.
Валюта битимларининг фаоллашганини Ўзбекистон Марказий банки ҳам қайд этиб ўтган эди. МБ хорижий активларни харид қилишга талаб каррасига ўсганини маълум қилган эди. 2022 йилнинг январ ойидан июн ойигача Ўзбекистон банкларидан 5,5 миллиард АҚШ долларидан кўпроқ маблағ олиб чиқилган. Бу эса 2021 йилнинг шу даврига нисбатан 70 фоизга кўпроқ.
Ўзбекистонда трансчегаравий пул ўтказмаларининг суммаси ҳам ортган. Гап 2022 йилнинг биринчи ярим йиллигида хориждан келган 6,5 млрд АҚШ доллари ҳақида кетмоқда. Бу 2021 йилнинг шу даврига нисбатан 96 фоизга кўпроқ деган.
Бу ҳолат Ўзбекистон банкларини нақд валюта ечишга комиссия жорий этишга мажбур қилди. Июл ойининг сўнгидан бошлаб, айрим банкларда валютани нақдлаштиришга 0,7 фоиз комиссия қўлланилмоқда. Western Union, MoneyGram, CONTACT ва «Юнистрим» каби пул ўтказиш хизматлари ҳам бундан мустасно қилинмади.
Бу ҳолат ижтимоий тармоқларда муҳокама бўлиб келмоқда. Ўзбекистонда рубл курсининг сунъий юқорилиги турли чайқовчилик схемалари ишлаётгани, банкларга катта босим юзага келаётгани ҳақида ёзишаётган эди.
«Пул ўтказмаларининг кескин ошишига сабаб бўлган ҳолатлардан биринчиси бу – Россияда нақд ва нақдсиз валюта курси ўртасида 30 фоизгача фарқ пайдо бўлди», деган эди МБ раиси Мамаризо Нурмуродов..
«Ўзбекистонга рубл тинимсиз кириб келаяпти, биз уни долларга айрибошлаб беряпмиз, доллар яна Россияга кетяпти. Рубл захирамиз қанча бўлиб кетганини ва бу пулларни қаерда ишлатишимизни очиқлашса яхши бўларди...», – деб ёзган банкирлардан бири.
«Агар Россиядан Ўзбекистонга 10 000 АҚШ доллари жўнатмоқчи бўлсангиз, Россия банки доллар ўрнига 595 600 рубл жўнатиб юбораяпти. У пул бизда ҳозирги 204 сўм/рубл курс бўйича (29 июн санасидаги курс) сўмга айлантирилса 121 млн 502 минг сўм бўляпти. Бу пулни ҳозирги курс 10915 сўм/доллар курси бўйича долларга айлантирилса – 11 минг 131 АҚШ доллари бўлади.
Яъни 1131 доллар ҳаводан пайдо бўляптими, демак Ўзбекистонда рубл курси суъний! Ўша 1000 рубл Россияда 16,7 АҚШ доллари бўлса-ю, бизда 18,7 доллар бўлади. Кичик суммада бу муаммо эмас. Энди 1 трлн рублни ҳисоблаб кўринг. Чунки рубл триллионлаб кириб келяпти, миллионлаб доллар чиқиб кетяпти. Ҳар бир триллион рубл учун 2 миллион доллар ортиқча пул чиқиб кетяпти», – деб ҳисоблаган ижтимоий тармоқ фойдаланувчиларидан бири.
Марказий банк раиси Мамаризо Нурмуродов бу борада хавотирлар асоссиз эканини таъкидлаб ўтган эди.
«Трансчегаравий пул ўтказмаларининг таркибига қарайдиган бўлсак, 199 миллион доллари Россия рублида келиб тушган. Баъзан ўқиб қоламан: Россиядан рубл келиб, Ўзбекистондан доллар чиқиб кетяпти деган фикрлар бор, лекин бу атиги 3 фоизни ташкил қилади. Рубл тўлов ташкилоти орқали автоматик равишда долларга Россия биржасида конвертация қилиниб, бизга долларда депозитга қўйилиб, долларда юборилади. Мен жами пул ўтказмаларида Россия рублининг улуши 3,1 фоиз деганим фақат P2P орқали келяпти, қолган пул ўтказмаларимиз – доллар ва бошқа эркин алмашадиган валюталар», – деган эди Нурмуродов.
Иқтисодчи эскперт Отабек Бакиров аввалроқ иқтисодий манфаатларимиз йўлида рубл курсини аввал урушгача бўлган статус-квога қайтариш кераклиги ҳақида ёзган эди.
«Россия – асосий савдо ҳамкорларимиздан. Шунинг учун бизга рубл/сўм жуфтлигини шаклланиши ва уни бозорга мувофиқ, айни вақтида миллий иқтисодий манфаатларимиздан келиб чиқиб шакллантириш ўта муҳим.
Бизнинг иқтисодий манфаатларимиз эса рубл курсини аввал урушгача бўлган статус-квога қайтариш, кейин эса спекулятив, нотовар ва параллел импорт билан боғлиқ операцияларни ўтказишни имконсиз қиладиган даражагача туширишдан иборат бўлмоғи зарур.
Қайтараман: хоҳлашса 1 долларни 70 копеек деб эълон қилишсин, хоҳлашсин 150 рубл деб белгилашсин. Ўзбекистон пул ҳокимиятининг шу кунлардаги вазифаси – юз бераётган манипуляциялардан манфаатларимиз доирасида максимал ҳимояланиш бўлиши керак», – деб ёзган эксперт.
Бу воқеалар фонида Ўзбекистон банкларида нақд доллар тақчиллиги, банкоматларда нақд сўм тақчиллиги кузатилаётган эди. Рублни айирбошлашнинг афзал курси Ўзбекистонда бўлгани сабабли Тожикистон ва Қирғизистон мигрантлари ҳам пул ўтказмаларини Ўзбекистондаги банкларга ўтказа бошлашгани ҳақида хабарлар пайдо бўлди. Буни МБ раиси ҳам тасдиқлади.
«Айрим қўшни давлатларда валютага чекловлар чегара олди ҳудудларидаги фуқароларнинг пул ўтказмаларини Ўзбекистон орқали амалга оширишга ундади. Май–июн ойларида кириб келган фуқаролар 2–2,5 баробарга кўпайган. Жамини ҳисоблайдиган бўлсак, 119 мингтани ташкил қилади», – деди Нурмуродов.
Марказий банк 200 минг сўмлик валютани муомалага киритиб, банкоматлардаги нақд сўм билан боғлиқ муаммога барҳам берган бўлди. Бу орада нақд доллар билан боғлиқ ҳолат ҳам яхшиланди.
Россиялик ва беларуслик релокантлар Ўзбекистон банкларида карта очиб, вазиятга ўз таъсирини кўрсатаётгани ҳақида ҳам фикрлар янграган эди. Бироқ, хорижий фуқароларга масофадан туриб ёки ишончнома асосида VISA ва Mastercard карталарини очиб беришга барҳам берилди.
«Энди карта очиш учун норезидентлар Ўзбекистонда халқаро карта очишнинг иқтисодий маъносини асослашлари керак бўлади. Шу кунгача мавжуд туйнуклар ва эътиборсизликдан фойдаланиб, карта очиб олган норезидентларнинг ўтказмалари устидан мониторинг ва назорат ўрнатилади», – деб ёзган Бакиров.
