O‘zbek tilidagi siyosiy kitoblar va Yevropa bilan katta bitim - hafta dayjesti

O‘zbek tili bayramiga sovg‘alar: hukumat ehtimol ilk marta lotin yozuvida qaror chiqardi. Yevroittifoq bilan tarixiy shartnoma: tomonlarning yaqinlashuvi endi yuridik asosga ega. Yana Farg‘ona va yana IIB: nopok xodimlarning “hunarlari” seriyali tus oldi. Pedofillarga bag‘rikeng sudyalar: uch kun ichida ikki norasida nobop tizim qurboni bo‘ldi. Ortda qolayotgan hafta mavzulari – Kun.uz dayjestida.

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

Til bayrami va til qayg‘usi

Bu hafta O‘zbekistondagi uchta eng katta siyosiy bayramdan biri – O‘zbek tili bayrami nishonlandi. 21 oktyabr kuni o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganiga 36 yil to‘ldi. Vatandoshlik jamiyati uchun muhim ahamiyatga ega bayram sovg‘alarsiz o‘tmadi: jahonga mashhur o‘nlab ilmiy kitoblar ilk marta o‘zbek tilida taqdim etildi, davlat tilining mavqeyini oshirishga oid qator hujjatlar imzolandi.

O‘zbek tilining eng katta muammolaridan biri – zamonaviy ilmiy adabiyotlarning tanqisligi. Ikki yil oldin bu yo‘nalishda davlat homiyligidagi “Yoshlar uchun ming kitob” loyihasi boshlangan edi. 20 oktyabr kuni, loyiha doirasida o‘zbek tiliga o‘girilgan jahonga mashhur ilmiy va ilmiy-ommabop kitoblardan dastlabki 27 tasining taqdimoti o‘tkazildi. Ulardan aksariyati Oksford universitetining “Qisqagina tanishtiruv” turkumiga oid bo‘lib, u yoki bu mavzuni keng omma uchun sodda, lekin ilmiy asoslangan tarzda ochib beradi.

Yangi kitoblar yoshlarning nafaqat ilmiy, ayniqsa siyosiy ongini shakllantirishi bilan ham ahamiyatli. Jumladan, Oksford to‘plamidan siyosat, demokratiya, inson huquqlari, liberalizm, kapitalizm, sotsializm va populizmga atalgan ixcham va ommabop tildagi kitoblar o‘rin olgan. 27 ta kitob ichida, shuningdek, muhofazakorlik (ya’ni konservatizm), institutsional o‘zgarishlar, korrupsiya va urushlar haqidagi adabiyotlarni ham uchratish mumkin.

Kitoblarning har biri davlat buyurtmasi asosida 3 ming nusxada chop etilgan va respublika bo‘ylab 300 dan ortiq kutubxonalarga tarqatilgan. Keyinchalik nashriyotlar buyurtmasi bilan bo‘ladigan qayta nashrlar ochiq savdoga chiqariladi. Bundan tashqari, yaqin bir necha oy ichida yana 23 nomdagi kitob bosmadan chiqishi kutilyapti. Shuning bilan, “Ming kitob” loyihasining birinchi bosqichida, o‘zbek tili dunyo darajasidagi 50 ta zamonaviy ilmiy asar bilan boyiydi. Loyihaning keyingi bosqichi uchun ekspertlar kengashi 64 ta kitobni tanlab olgan bo‘lib, ular uchun mualliflik huquqini olish va tarjima ishlari allaqachon boshlab yuborilgan.

Hafta davomida, O‘zbek tili bayrami munosabati bilan davlat tiliga oid qator hujjatlar ham qabul qilindi. Prezident qarori bilan, 2025-2026 yillarga mo‘ljallangan til siyosati dasturi tasdiqlandi. Unga ko‘ra, o‘zbek tilini boyitish uchun elektron platforma yaratiladigan bo‘ldi. Bu platforma yangi atamalarni qabul qilish jarayonida jamoatchilik muhokamasi uchun maydon bo‘ladi. Shuningdek, bo‘lajak portalga kirgan foydalanuvchi yangi atamalar reyestri bilan tanishishi, sohaviy lug‘atlar, izohli lug‘atlar va imlo lug‘atlaridan foydalanishi mumkin bo‘ladi. Hujjatdagi topshiriqqa ko‘ra, platformani ishlab chiqish bo‘yicha ilmiy loyiha tanlovi 1 dekabrgacha e’lon qilinishi kerak.

Bundan tashqari, sun’iy intellekt yordamida o‘zbek tilidagi audioni matn shakliga, o‘zbekcha matnni esa audio shaklga o‘tkazib beradigan, o‘zbek tilidan xorijiy tillarga va xorijiy tillardan o‘zbek tiliga tarjima qiladigan sun’iy intellekt platformasini ham ishlab chiqish vazifasi qo‘yildi. Shuningdek, ko‘p jildli O‘zbekiston milliy qomusini yaratish, o‘zbek shevalarining izohli lug‘atini tuzish, boshqa millat vakillari uchun o‘zbek tilini o‘rganish imkoniyatlarini kengaytirish choralari ham belgilandi. 1 yanvardan boshlab respublika darajasidagi davlat organlari rahbarlari va barcha darajadagi hokimlarning ma’naviyat va davlat tili masalalari bo‘yicha maslahatchisi lavozimi joriy etiladi.

Lotin yozuviga to‘liq o‘tish masalasi esa hamon kun tartibida yo‘q. Bu mavzu davlat darajasida oxirgi marta ikki yil oldin muhokama qilingan edi. Shu bilan birga, ayrim yangiliklar ham yo‘q emas. Masalan, O‘zbekiston prezidentining matbuot xizmati 21 oktyabrdan e’tiboran ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarini lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosida yurita boshladi. Bosh vazir esa, to‘liq lotin alifbosida yozilgan (noyob holat) qarorga imzo chekdi. Bu qaror bilan, O‘zbekistondagi jami 320 ta temiryo‘l obekti: vokzallar, stansiyalar va raz’yezdlarning hujjatlardagi ruscha nomlari o‘zbekchaga o‘tkazilmoqda. Masalan, Asaka tumanidagi temiryo‘l stansiyasi bundan buyon “Assake” emas, “Asaka”; Pastdarg‘omdagi stansiya “Djuma” emas, “Juma” deb ataladi.

Hukumatning boshqa bir qarori bilan (bunisi odatdagidek kirill alifbosida), yangi qurilayotgan turarjoy majmualarining “birnarsa siti”, “allambalo rezidens” qabilidagi nomlanishlariga chek qo‘yiladigan bo‘ldi. Hujjatga ko‘ra, 2026 yil 1 yanvardan boshlab turar joy majmualarini qurishda obektning nomi davlat tilida bo‘lishi kerak. Bino pasporti, peshlavhasi, qurilish maydoni atrofidagi vaqtinchalik devor va to‘siqlarda ham barcha yozuvlar o‘zbek tilida bo‘lishi talab etiladi.

Bu qadamlarni e’tirof etgan holda, bir haqiqatni tan olish va takrorlashimiz o‘rinli bo‘ladi: o‘zbek tili faqat muloqot va badiiy adabiyot tili bo‘lib qolmasdan, fan va ta’lim, davlat boshqaruvi va siyosat, biznes va moliya, marketing va mediakontent tiliga ham aylanishi uchun, qilinishi kerak bo‘lgan ishlar nihoyatda ko‘p. Bir jihatdan, dunyo bo‘ylab 40 million odam o‘zbek tilida gaplashadi va bu juda katta raqam. Boshqa tomondan esa, tilimiz mavqeyining bugungi og‘riqli holatini aks ettiruvchi misollar son mingta.

Mavzuni yakunlashdan oldin, shunday misollardan biriga e’tiboringizni qaratsak. Kun.uz Toshkent shahar Maktabgacha va maktab ta’limi boshqarmasidan olgan ma’lumotga ko‘ra, poytaxtimiz maktablarida o‘zbek tilida dars o‘tiladigan sinflar ulushi 57,7 foizgacha tushib ketgan. Aniqroq aytadigan bo‘lsak, hozir Toshkentdagi maktablarda mavjud 15 515 ta sinfdan atigi 8948 tasida o‘quvchilar o‘zbek tilida tahsil olyapti. Rus sinflar soni esa 6565 taga yoki jami sinflarning 42,3 foiziga yetgan.

Yevroittifoq bilan KShHB imzolandi. Fin va amerika siyosatchilari Toshkentga kelmoqda

O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi bilan hamkorligi yangi bosqichga chiqqani yuridik jihatdan rasmiylashtirildi. Prezident Shavkat Mirziyoyevning Bryusselga tashrifi chog‘ida uzoq kutilgan tarixiy hujjat – Kengaytirilgan sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitim imzolandi. Bu kelishuv 1996 yilda tuzilgan hadli bitimni yangilaydi va ancha keng ko‘lamga ega to‘laqonli hamkorlik uchun asos vazifasini bajaradi. Hujjatda tashqi siyosat va xavfsizlik, savdo va investitsiya, boshpana berish va noqonuniy migratsiya, uyushgan jinoyatchilik va terrorizmga qarshi kurash kabi barcha asosiy yo‘nalishlar qamrab olingan. Bitim barcha tomonlar ratifikatsiya qilganidan keyin kuchga kiradi.

Sammit doirasida, O‘zbekistonning Jahon savdo tashkilotiga a’zoligi yo‘lida Yevropa Ittifoqi bilan bozorlarga kirish bo‘yicha ham kelishuvga erishilgani e’lon qilindi. Bosh muzokarachi Azizbek Urunovning so‘zlariga ko‘ra, endi JSTga kirish uchun hali kelishuvga erishilmagan davlatlar soni uchta qoldi. Yaqin oylarda qolgan hamkorlar bilan ham muzokaralar yakunlanishi va kelasi yil mart oyida O‘zbekiston tashkilotning 167-a’zosiga aylanishi kerak.

O‘zbekiston prezidenti va Yevroittifoq rahbarlarining juma kungi qo‘shma bayonotida aytilishicha, KShHBning imzolanishi – tomonlar o‘rtasida readmissiya va viza rejimini soddalashtirish masalalarini ko‘rib chiqish imkonini beradi. Qo‘shma bayonotda tomonlar o‘rtadagi hamkorlik strategik darajaga ko‘tarilganini olqishlab, xalqaro huquq, jumladan BMT nizomi asosida barcha davlatlarning mustaqilligi, suvereniteti va hududiy yaxlitligini hurmat qilishini tasdiqlagan.

O‘zbekiston prezidentining tashqi siyosat bo‘yicha maslahatchisi Abdulaziz Komilov YeI bilan yangi bitimni “ko‘p vektorli siyosatning natijasi” deb atadi. Va bu siyosat doirasidagi muloqotlar keyingi hafta ham davom etadi. 30-31 oktyabr kunlari Finlandiya prezidenti Aleksandr Stubb O‘zbekistonga rasmiy tashrif bilan keladi. Bu – fin yetakchisining 1992 yildan keyingi davrdagi O‘zbekistonga ilk tashrifi bo‘ladi.

AQShda esa kongressmenlar prezident Donald Trampni Markaziy Osiyo davlatlari bilan C5+1 formatida sammit o‘tkazishga chaqiryapti. Bunday format – Markaziy Osiyo bilan hamkorlikni mustahkamlash va mintaqada AQSh strategik manfaatlarini ilgari surish noyob imkoniyat, deyiladi ikki nafar kongressmen dushanba kuni Oq uyga yo‘llagan maktubda. Vashingtondan juma kuni berilgan xabarga ko‘ra, Trampning Janubiy va Markaziy Osiyo bo‘yicha maxsus vakili Serjio Gor va davlat kotibi o‘rinbosari Kristofer Landau yaqin orada Toshkentga kelishi kutilmoqda.

IIBdan buyurtmalar: ustozlar kuniga kabob, ichki ishlar kuniga televizor?

Farg‘onada ichki ishlar xodimlarining dastidan dod deguvchilar ko‘payib borayotgandek. Kun.uz'ga kelib tushgan navbatdagi murojaat Quva tumanidan. Murojaatchi tadbirkorning so‘zlariga ko‘ra, ichki ishlar xodimlari u yuritadigan oshxonada bir necha marta ovqatlanib, pulini to‘lamay ketgan. “Xodimlar formada kelib, aroq ichib, oyoqda turolmasdan yiqilgudek bo‘lib chiqib ketishadi”, deya vaziyatni tasvirlab berdi murojaatchi Ahmadali Yunusov.

Qarzdorlik ko‘payib ketgach, o‘rtada kelishmovchilik yuzaga kelgan. Tadbirkorning aytishicha, u Quva tumani IIB boshlig‘i o‘rinbosarining o‘qituvchilar kuniga 3 ta “korobka” qilib berasan degan topshirig‘ini bajarmaganidan keyin, bosimlar boshlangan. Hatto bir voqea sabab bo‘lib, tadbirkorni 5 sutkaga nohaq qamab yuborishgan. “Aybimiz ichki ishlar xodimlaridan haqqimizni so‘rab qo‘yganimiz bo‘ldi”, deydi Yunusov. U keyingi instansiyada yutib chiqib, 3 kundan keyin ozodlikka chiqqan.

Ichki ishlar mansabdorining o‘z lavozimidan foydalanib noqonuniy buyruq berish epizodi Furqat tumani IIBning sobiq boshlig‘i ishida ham bor. Ayol kishi yechintirilgani aytilayotgan jinoyat bo‘yicha ayni paytda sud jarayoni davom etyapti. Kun.uz muxbirining xabar berishicha, IIB boshlig‘i bilan nizolashib qolgan soliq boshlig‘i suddagi ko‘rsatmasida bu kelishmovchilikka ikkita sababni aytgan.

“Akmal Xo‘jayev bilan bir marta paxta terimi vaqti fermer ketidan tortishganman. Ikkinchi safar militsiya xodimlari kuniga 20 ta televizor olib berasan degan topshirig‘ini rad etganimda tortishdim. O‘shanda menga IIBga qarshi chiqish qanaqa bo‘lishini ko‘rsatib qo‘yaman degan edi”, – degan Qurbonali Abdurahmonov.

Juma kungi sud majlisida soliqchining uyidagi “tezkor tadbir”da qatnashgan 9 nafar ichki ishlar xodimlari guvoh tariqasida ko‘rsatma berdi. Ulardan birining aytishicha, tadbirni o‘tkazishga “soliq boshlig‘i maktab o‘quvchisini xizmat uyiga olib kirib ketdi” degan mazmundagi xabar asos bo‘lgan. Afsuski, sud majlisini yoritayotgan Kun.uz muxbiri qolgan xodimlarning ko‘rsatmasini eshita olmadi: sudya xodimlarning ko‘rsatmasida “davlat siri” borligini aytib, muxbirimizni sud zalidan chiqarib yubordi.

Yana bir pedofil qilmishini takrorladi. Uning ham jazosi yengillashtirilgan bo‘lgan

Hafta davomida jamoatchilikni eng ko‘p junbushga keltirgan voqea Ohangaron tumanida ro‘y berdi. Tumandagi 50-sonli manzil koloniyada jazo o‘tayotgan erkak koloniya hududidan qochib ketib, 3-sinfda o‘qiydigan qizni zo‘rlagani yoki zo‘rlashga uringani aytilyapti. 31 yoshli pedofil 16 oktyabr kuni koloniyadan qochib ketib, jinoyatni shu kuni sodir qilgan va shu kuni qo‘lga olingan. 9 yashar jabrlanuvchi qizga psixolog yordami ko‘rsatilyapti.

E’tiborlisi, 31 yoshli Mirjalol Turonov aynan pedofiliya jinoyati uchun jazo o‘tayotgan bo‘lgan. U 2017 yilda 14 yoshga to‘lmagan shaxsning nomusiga tekkani uchun qamalgan, lekin 2024 yil avgust oyida sud qarori bilan manzil-koloniyaga o‘tkazilgan. Oliy sud izohiga ko‘ra, o‘sha paytda amalda bo‘lgan qonunchilik bo‘yicha jazoning uchdan birini o‘tab bo‘lgan mahkumlarni manzil-koloniyaga o‘tkazish mumkin bo‘lgan. Vaholanki, bolalar ombudsmaniga ko‘ra, o‘talmagan jazo muddatini yengilrog‘iga almashtirish pedofillarga nisbatan qo‘llanilmasligi haqidagi qoida Jinoyat kodeksiga 2023 yil aprel oyidayoq kiritib bo‘lingan edi. Lekin bu o‘rinda, kodeksning 13-moddasida belgilangan qoida: jazo o‘tayotgan mahkumlarning holatini yomonlashtiradigan yangi qonunlar ularga taalluqli bo‘lmasligi – Turonovning foydasiga ishlagan. Hozirda bolalar ombudsmani va ayrim deputatlar pedofiliya jinoyati uchun umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosini kiritishni ilgari surmoqda.

Holatning yana bir achinarli tomoni shundaki, bir paytlar pedofillarga katta “mehribonlik” bilan yozilgan qonunlar bilan birga, shu kecha-kunduzdagi davlat xizmatchilari ham bu jirkanch jinoyatning amalga oshishiga to‘g‘ridan to‘g‘ri hissa qo‘shgan bo‘lishi mumkin. Chunki shu jinoyatga bog‘liq holatda, IIVning Markaziy tergov hibsxonasi xodimlariga nisbatan jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan. Ular til biriktirgan holda, qonunga xilof ravishda moddiy qimmatliklar olishda gumonlanyapti. Bu jinoyat ishining Ohangarondagi voqeaga aynan qanaqa aloqasi borligi hozircha ochiqlanmayapti.

Ayni paytda, Ohangarondagi holat Yangiqo‘rg‘on tumanida 38 yoshli pedofil 7 yashar qizni zo‘rlaganidan 2 kun o‘tib ro‘y bergani e’tiborli. Namangandagi holat ham sud-huquq tizimiga nisbatan jiddiy e’tirozlar markazida turibdi, chunki u yerda sud bir emas, ikki marta jinsiy jinoyat sodir qilgan shaxsni muddatidan ancha ilgari qamoqdan chiqarib yuborib, uchinchi jinoyatga ham zamin yaratib bergan.

Muallif – Komron Chegaboyev
Doimiy boshlovchi – Bobur Akmalov
Tasvirchi – Shohruz Abdurayimov
Surdotarjimon – E’zoza Ahmedova