Talaba nechta joyda ishlashi mumkin, ish beruvchi talabani qabul qilishdan bosh torsa nima qilish kerak, kimlarga faqat bitiruvchi kursligida ishlashga ruxsat berilgan? Talabalarning ishga joylashish jarayonida bilishi kerak bo‘lgan huquqlari haqida Toshkent davlat yuridik universiteti mehnat huquqi kafedrasi katta o‘qituvchisi Muhammadamin Karimjonov batafsil ma’lumot berdi.
Talaba ishlashi haqida qonunchilikda nima deyiladi?
Talaba o‘qishdan bo‘sh vaqti bemalol ishlashi mumkin. Mehnat kodeksining 383-moddasiga ko‘ra, ish beruvchi mehnat shartnomasi bo‘yicha ishdan ajralmagan holda ta’lim tashkilotlarida o‘qitilayotgan, qayta tayyorlashdan yoki malaka oshirishdan o‘tayotgan, shuningdek ishlab chiqarish ta’limini o‘tayotgan xodimlarga ish va o‘qishni birga olib borish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishi shart.
“Oliy va o‘rta-maxsus ta’lim vazirining “Oliy ta’lim to‘g‘risida”gi nizomida kunduzgi ta’limdagi talabalar o‘qishdan bo‘sh vaqtlarida kunning ikkinchi yarmida oliy o‘quv yurti va boshqa tashkilotlarda mehnat shartnomasi tuzgan holda ishlashlari mumkinligi aytilgan. Lekin buni ish beruvchilar talabalarga faqat kunning ikkinchi yarmidagina ishlashga ruxsat berilgan deb tushunmasligi kerak. Chunki boshqa yuqori turuvchi va ustuvor qonun hujjatlaridagi umumnormalar har qanday shaxslarning, jumladan, talabalarning mehnat qilish huquqini ham birdek e’tirof etadi.
Talaba nechanchi kursdan ta’lim olayotgan o‘z mutaxassisligi bo‘yicha ishlashi mumkin?
Vazirlar Mahkamasining 2005 yil 21 dekabrdagi 275-son qarori tegishli nizomiga ko‘ra, OTMning kunduzgi, kechki, sirtqi ta’lim shakllarining pedagogika yo‘nalishlarida o‘qiyotgan shaxslar 3-kursdan boshlab o‘qishiga xalaqit bermagan holda pedagoglik ishini amalga oshirish uchun umumta’lim muassasalarida asosiy ish joyi sifatida ishga qabul qilinishi mumkin va ularga o‘rta maxsus, kasbiy ma’lumotga ega bo‘lgan tegishli lavozimdagi xodimning bazaviy tarif stavkasi singari bazaviy tarif stavkasi belgilanadi. Bu VMning 2018 yil 5 yanvardagi 10-son qarorida ham keltirib o‘tilgan.
Yuridik va sog‘liqni saqlash sohasi talabalari-chi?
Prezidentning 2017 yil 19 yanvardagi PQ-2733-son qaroriga ko‘ra, yuriskonsul yordamchisi lavozimida oliy yoki o‘rta maxsus yuridik ma’lumotga ega bo‘lgan yoki Toshkent davlat yuridik universiteti huzuridagi Yuridik kadrlarni xalqaro standartlar bo‘yicha professional o‘qitish markazida yuridik mutaxassislik bo‘yicha qayta tayyorlash kurslarini tamomlagan va belgilangan namunadagi diplomni olgan shaxs, shuningdek, oliy ta’lim muassasasining yurisprudensiya mutaxassisligi bo‘yicha tahsil olayotgan bakalavriat bosqichining bitiruvchi kursi talabasi yoki magistranti ishlashi mumkin.
Prezidentning 2023 yil 8 maydagi “Yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini amalga oshirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmonida advokatura sohasiga yosh kadrlarni faol jalb qilish maqsadida 2023 yil 1 sentabrdan boshlab oliy ta’lim tashkilotlari yurisprudensiya yo‘nalishida tahsil olayotgan bitiruvchi kurs talabalariga advokatlik tuzilmalarida mehnat qonunchiligiga muvofiq o‘qishdan bo‘sh vaqtda advokat yordamchisi sifatida ish faoliyatini olib borishga ruxsat etilishi belgilandi.
VMning 2009 yil 18 dekabrdagi 319-son qaroriga 2-ilova “Klinik ordinatura to‘g‘risida”gi nizomiga ko‘ra, o‘qitishning ikkinchi yilidagi ta’lim dasturini muvaffaqiyatli o‘zlashtirgan klinik ordinatorlar rahbarlarining yozma tavsiyanomasi asosida mehnat shartnomasi bo‘yicha soha bo‘limlarida tungi navbatchilik qilish yoki o‘qishdan tashqari vaqtda mutaxassisligi bo‘yicha ishlash huquqiga egadirlar.
Buni faqat 3-kurs yoki bitiruvchi kurs talabalari ishlashi mumkin ekan-da, boshqa kurs yoki yo‘nalishlarda o‘qiyotganlar ishlay olmaydi deb tushunmaslik kerak. Yuqorida tahlil qilingan pedagogika va yurisprudensiya yo‘nalishi talabalari aynan 3-kurs yoki bitiruvchi kursdan ta’lim olayotgan o‘z mutaxassisliklari bo‘yicha ishlashlari mumkin.
Qaysi kasbga qanday ma’lumot zarur ekanini qanday bilsa bo‘ladi?
O‘zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligining “Xizmatchilarning asosiy lavozimlari va ishchilar kasblari klassifikatori (XALIKK-2020)” qarorida ishchi kasb va xizmatchilarning asosiy lavozimlariga ma’lumotning eng past darajasiga qo‘yiladigan talablar belgilangan. Demak, mana shu klassifikatordan kasblarga qo‘yilgan ma’lumotning eng past darajasini bilib olishingiz mumkin.
Bundan tashqari, vazirlik va idoralarning hujjatlarida ham tegishli sohalar bo‘yicha malaka tavsiflari belgilab beriladi.
Ish beruvchi talabani ishga olishdan bosh torsa nima qilish kerak?
Bu holatda siz rad etish sababini bilish huquqiga egasiz. Mehnat kodeksining 119-moddasiga ko‘ra, ishga qabul qilish rad etilgan taqdirda, ish beruvchi ishga qabul qilish huquqiga ega bo‘lgan mansabdor shaxs tomonidan imzolangan ishga qabul qilishni rad etish sabablarining yozma asosini ishga qabul qilinishi rad etilgan shaxsning talabiga ko‘ra 3 kunlik muddatda taqdim etishi shart. Yozma asosni berishni rad etish ishga qabul qilish qonunga xilof ravishda rad etilganligi ustidan shikoyat qilinishiga monelik qilmaydi.
Agar ish beruvchi sizni asossiz ravishda ishga olmagan yoki ish o‘rinlarini yashirgan bo‘lsa ma’muriy, hattoki jinoiy javobgarlikkacha tortiladi. Shunday vaziyatga duch kelsangiz, 1000 yoki +99871 210 00 00 (Prezident virtual qabulxonasi), +99871 200 06 00 (Kambag‘allikni qisqartirish va bandlik vazirligi) 1007 (Bosh prokuratura), 1008 (Adliya vazirligi) ishonch raqamlariga telefon qilishingiz mumkin.
Talaba to‘liq 1 stavka ishlasa bo‘ladimi?
Yuqorida aytganimizdek, talaba faqat o‘qishdan bo‘sh vaqtida ishlashi mumkin. Ya’ni talabaning o‘qishi ish kunining (smenaning) belgilangan davomiyligiga to‘g‘ri kelmasligi lozim. Agar qonunchilik talablariga qat’iy rioya etilsa, tashkilotdagi ish vaqti rejimi to‘g‘ri kelsa talabaning to‘liq stavka ishlashiga hech qanday taqiq mavjud emas.
Shuningdek, MK 193-moddasiga ko‘ra, xodim va ish beruvchi o‘zaro kelishib moslashuvchan ish vaqti rejimini belgilab olishlari mumkin.
Diqqat! Bunda bir shartga rioya etilishi kerak! Ish o‘qishdan bo‘sh vaqtda bajarilishi shart. Ushbu talabni mehnat shartnomasida yoki mehnat shartnomasiga doir qo‘shimcha kelishuvda mustahkamlash lozim.
Talaba faqat o‘rindoshlik asosida ishlaydimi?
Haqiqatan ham ayrim ish beruvchilar talabalarni faqat o‘rindoshlik asosida ishga olish kerak deb hisoblashadi. Bu mutlaqo xato. MK 432-moddasiga ko‘ra, o‘rindoshlik asosida ishlash xodimning o‘zining asosiy ishidan tashqari alohida mehnat shartnomasi shartlari bo‘yicha asosiy ishidan bo‘sh vaqtida boshqa muntazam haq to‘lanadigan ishni bajarishidir.
Shuningdek, VMning 2012 yil 18 oktyabrdagi 297-son qarori ilovasiga ko‘ra, o‘rindoshlik asosida ishlash — xodimning o‘zining asosiy ishini bajarishidan tashqari asosiy ishidan bo‘sh vaqtida mehnat shartnomasi asosida boshqa haq to‘lanadigan ishni bajarishi. Talabaning ta’lim olish jarayoni mehnat faoliyati hisoblanmaydi.
Demak, talaba mehnat shartnomasi asosida ishlayotgan va mehnat daftarchasi yuritilayotgan tashkilot uning asosiy ish joyi hisoblanadi.
Talaba bir nechta joyda ishlasa bo‘ladimi?
Ha, yuqorida ta’kidlab o‘tilgan mehnat qonunchiligi talablariga rioya qilgan holda talaba o‘qishdan va asosiy ish joyidan bo‘sh vaqti, boshqa tashkilotlarda o‘rindoshlik asosida ham ishlashi mumkin. Ya’ni qonunchilikda ish joylari soniga cheklov qo‘yilmagan, balki ish vaqtining davomiyligiga cheklov belgilangan. Ya’ni talaba o‘qishdan va asosiy ishini bajarishdan bo‘sh vaqtda, nazariy jihatdan 2 ta tashkilotda 0.25 stavkadan ham ishlashi mumkin. Buning uchun esa o‘rindoshlik asosida ishga kirayotgan joyga asosiy ish joyidan ma’lumotnoma taqdim qilinadi.
Diqqat! Agar talaba o‘n sakkiz yoshga to‘lmagan shaxs bo‘lsa o‘rindoshlik asosida ishlashi taqiqlanadi.
Talabalik davri mehnat stajiga kiradimi?
O‘zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi qonunining 37-moddasida ish stajiga qo‘shib hisoblanadigan mehnat faoliyati turlari sanab o‘tilgan. Mazkur qonunning “e” bandiga ko‘ra oliy ta’lim muassasalarida, aspiranturada, stajyor-tadqiqotchi-izlanuvchilar institutida, katta ilmiy xodim-izlanuvchilar institutida, tayanch doktoranturada, doktoranturada va klinik ordinaturada kunduzgi o‘qish, shu jumladan chet elda o‘qish umumiy ish staji kamida 7 yil bo‘lgan taqdirda ish stajiga qo‘shib hisoblanadi. Ya’ni erkaklar 60, ayollar 55 yoshgacha kamida 7 yil ish stajiga ega bo‘lsa, shundagina oliy ta’lim muassasalarida o‘qigan davr ish stajiga qo‘shib hisoblanadi. Nogiron bo‘lib qolgan shaxslar stajiga esa ko‘rsatib o‘tilgan staj muddatidan qat’i nazar qo‘shiladi.
Talabani sinov bilan ishga olish to‘g‘rimi?
MK 129-moddasi 3-qismiga ko‘ra, ishga qabul qilinganda dastlabki sinov belgilanmaydigan toifalar ko‘rsatilgan. Ular bilan bu yerda tanishish mumkin.
Agar talaba qonunning shu qismidagi dastlabki sinov belgilanmaydigan xodimlar toifasiga kirmasa, ushbu talabaga dastlabki sinov belgilanishi mumkin.
Talaba bilan muddatli mehnat shartnomasi tuzilishi to‘g‘rimi?
Agar muddatli mehnat shartnomasi MK 112 yoki 113-moddasi qoidalarini hisobga olgan holda tuzilgan bo‘lsa, xodim bilan ushbu shartnomani tuzish asoslidir. Belgilangan muddatga tuzilgan mehnat shartnomasi buning uchun MK 112 yoki 113-moddasida nazarda tutilgan yetarli asoslar mavjud bo‘lmaganda nomuayyan muddatga tuzilgan deb hisoblanadi.
Masalan, MK 113-moddasiga ko‘ra, kunduzgi o‘qitish shakli bo‘yicha ta’lim olayotgan shaxslar bilan xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi kelishuvga ko‘ra muddatli mehnat shartnomasi tuzilishi mumkin.
Talabaga ham dekret ta’tili va puli beriladimi?
Agar talaba mehnat shartnomasi asosida ishlaydigan bo‘lsa, ish joyidan homiladorlik va tug‘ish ta’tillari berilib, davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqa to‘lanadi.
Agar talaba hech qayerda ishlamay, faqat o‘qiyotgan bo‘lsa unga dekret puli to‘lanmaydi, lekin qonunchilik hujjatlarida belgilangan homiladorlik va tug‘ish, shuningdek, bolalarni parvarish qilish ta’tillari muddatiga akademik ta’til berilishi mumkin.
Agar talaba ish topa olmasa, unga ham ishsizlik nafaqasi to‘lanadimi?
“Aholi bandligi to‘g‘risida”gi qonunning 45-moddasiga ko‘ra, ta’lim muassasalarida va tashkilotlarida ishlab chiqarishdan ajralgan holda tahsil olayotgan shaxslar, bundan ta’limning sirtqi shaklida tahsil olayotganlar mustasno ishsiz deb e’tirof etilmaydi.
Talabalar uchun mehnat qonunchiligida imtiyozlar nazarda tutilganmi?
MK 383-moddasiga ko‘ra, ish beruvchi mehnat shartnomasi bo‘yicha ishdan ajralmagan holda ta’lim tashkilotlarida o‘qitilayotgan, qayta tayyorlashdan yoki malaka oshirishdan o‘tayotgan, shuningdek ishlab chiqarish ta’limini o‘tayotgan xodimlarga ish va o‘qishni birga olib borish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishi shart.
MK 23-bobi 383, 385, 386-387-moddalari ishni ta’lim bilan birga olib boruvchi xodimlar uchun kafolatlar va kompensatsiyalar berish tartibini belgilab beradi.
MK 67-moddasiga ko‘ra, jamoa shartnomasida ishni ta’lim bilan qo‘shib olib borayotgan xodimlar uchun alohida imtiyoz va kompensatsiyalar, masalan, tashkilotning iqtisodiy imkoniyatlari hisobga olingan holda o‘qish xarajatlarini to‘lab berish nazarda tutilishi mumkin.
227, 228-moddalarda mehnat ta’tili, 386-moddada sirtqi va kechkida o‘qiyotganlar uchun ta’til haqida batafsil bilish olish mumkin.
2-mutaxassislik bo‘yicha bakalavr sirtqiga o‘qiyotganlarga ham ish joyida kafolat va kompensatsiyalar taqdim qilinadimi?
MKning 385 va 386-moddalaridan kelib chiqilsa, texnikumni tugatgan xodim kechki yoki sirtqi bakalavrga kirsa, kafolatlar taqdim qilinadi. 2-marta bakalavrga kirsa, kafolatlar taqdim qilinmaydi.
MK 385-moddasidagi kafolatlar faqat kechki yoki sirtqi ta’lim shakli bo‘yicha ta’lim olayotgan xodimlar uchun taqdim qilinadi, kunduzgi yoki masofaviy ta’lim shaklidagi xodimlarga taqdim etilmaydi. Lekin tashkilotning mehnat haqidagi boshqa huquqiy hujjatlarida, masalan, jamoa shartnomasida ushbu toifa xodimlarga ham kafolatlar taqdim qilinishi mumkin. Vazirlar Mahkamasining 2022 yil 3 oktyabrdagi 559-son qaroriga ilova “Oliy ta’lim tashkilotlarida masofaviy ta’limni tashkil etish tartibi to‘g‘risida”gi nizomning 22-bandiga ko‘ra, ish faoliyatini masofaviy ta’lim bilan qo‘shib olib borayotgan talabalarga semestr oxirida yakuniy baholashdan o‘tish, bitiruvchilarga esa yakuniy davlat attestatsiyasini topshirish, bitiruv malakaviy va magistrlik ishini himoya qilish uchun kamida 15 kalendar kun muddatga ish haqi saqlangan holda ta’til beriladi.
