Chegirmali chiptadan jarimagacha: dunyo mamlakatlarida avtobusga to‘lov tizimi qanday ishlaydi?

Xitoyda yo‘l haqini yuzni skaner qilish orqali to‘lash mumkin bo‘lsa, Chexiya jamoat transportida bitta chipta orqali bir necha safarni amalga oshirish imkoniyati mavjud. Londonda 11 yoshgacha bo‘lgan bolalar, keksa odamlar va nogironligi bor shaxslarga avtobuslardan foydalanish mutlaqo bepul. Kun.uz dunyo mamlakatlarining ayrimlarida jamoat transportidan foydalanish qoidalari va yo‘lkirani to‘lash usullari haqidagi ma’lumotlarni bir sahifaga jamladi.

Xitoy

Bu mamlakatda avtobusga to‘lov qilish uchun telefon yoki kartadan foydalanish va hatto qo‘lingizni harakatga keltirishga ham hojat qolmagan. To‘lovlar yuzni tanish tizimi (face-ID) orqali amalga oshiriladi. Buning uchun yo‘lovchi belgilangan saytda ro‘yxatdan o‘tib, kartani o‘z hisobiga ulaydi. Undan keyin bekatga kiraverishdagi ekranga yaqinlashib, yuzini skanerlaydi, 5G tarmog‘i orqali ishlaydigan tizim shaxsni darhol taniydi va bog‘langan hisobdan pul yechib oladi. Mobil to‘lovlar WeChatPay yoki Alipay ilovalari orqali amalga oshiriladi. Tizimda naqd pul deyarli qo‘llanmaydi.

Xitoyda bo‘yi 120 smdan past bo‘lgan bolalardan chipta so‘ralmaydi, ular uchun yo‘lkira bepul. Avtobuslarda konduktorlar faoliyati hali ham mavjud.

Pekinda avtobus narxi masofalar hisobida baholanadi, 10 km uzoqlikdagi avtobusda harakatlanish 2 yuan (3 540 so‘m), 10 kmdan ortiq masofani bosib o‘tish uchun har bir 5 kmga 1 yuan (1 770,21 so‘m)dan qo‘shib hisoblanadi. Shahar hududida foydalanishda Pekin jamoat transporti kartasi – Yikatong uchun 50% , talaba kartasiga 75% chegirma mavjud.

Germaniya

Mazkur davlatda avtobusga old eshikdan kirib, orqa eshikdan tushish odat tusiga kirgan. Bu tizim yo‘lovchilar oqimini to‘g‘ri boshqarish va avtobus salonidagi tartibni saqlashga yordam beradi. Shuningdek, haydovchining chiptalarni tekshirishiga qulay sharoit yaratadi. Yo‘lovchilar avtobusga chiqishi bilan chiptani ko‘rsatishi, agar chipta elektron shaklda bo‘lsa, uni validatordan skaner qilishi talab etiladi. Avtobus uchun chipta mobil ilova yoki veb-saytlardan xarid qilingan bo‘lsa, nazorat xodimlari tekshirayotganda ko‘rsatish uchun raqamli chekni smartfonda saqlash zarur.

To‘lovni naqd pulda amalga oshirmoqchi bo‘lganlar stansiya yoki bekatlardagi avtomatlardan qog‘oz chiptalarni sotib oladi. Chek beruvchi avtomatlar naqd pul, tanga va bank kartalarini qabul qiladi.

Chiptani avtobusga chiqqandan keyin “entwerter” deb nomlanuvchi shtamplash qurilmasidan o‘tkazish shart. Bu qurilma chiptaga muhr bosib, uning ishlatilish vaqti boshlanganini tasdiqlaydi, chipta faollashganidan keyin ikki soat davomida amal qiladi. Avtobusga o‘zingiz bilan it yoki velosipedni olib chiqmoqchi bo‘lsangiz, ular uchun ham alohida chipta xarid qilishingiz so‘raladi.

Germaniyada chiptalarning bir necha turi bor:

• Bir martalik chipta. Bitta avtobus marshrutida safarni oshirish imkonini beradi. Narxi: 2-4 yevro (26 726 - 53 452 so‘m)dan 10 yevro (133 630 so‘m) gacha;
• Kunlik chipta. U orqali belgilangan hududda bir kun davomida istalgan avtobus marshrutidan foydalanish mumkin. Narxi: 5 yevro (66 815 so‘m)dan 10 yevro (133 630 so‘m)gacha;
• Haftalik/oylik/yillik talon. Belgilangan hududda ma’lum vaqt davomida avtobuslarda cheksiz sayohat qilish imkoniyatini taqdim etadi. Narxi: haftalik chiptalar 20-40 yevro(267 260-534 520 so‘m), oylik chiptalar 70-100 yevro(935 410-1 336 300 so‘m), yillik chipta 850 yevro(11 358 550 so‘m)dan boshlanadi;
• Guruh chiptasi. Bitta avtobus marshrutida besh/yetti kishiga to‘lov birdaniga amalga oshiriladi.

6 yoshgacha bo‘lgan bolalarga yo‘lkira bepul, 6-14 yoshdagilar uchun chegirmali stavkalar mavjud.

Avtobusda chiptasiz yurganlar jarimaga tortiladi. Jarimaga qo‘shimcha ravishda, bu holat Germaniya Jinoyat kodeksi 265a-moddasining buzilishi hisoblanishi mumkin. Unga ko‘ra, yo‘lovchiga “bila turib haq to‘lanadigan xizmatga to‘lashdan bo‘yin tovlash” aybi qo‘yiladi.

Aksariyat hollarda jarima 60 yevrodan boshlanadi, uning miqdori transport turi hamda bu holat shaxs tomonidan sodir etilayotgan birinchi yoki takroriy qoidabuzarlik ekanligiga bog‘liq bo‘ladi.

Ushbu davlatda avtobuslar tungi vaqtda ham ishlaydi. Bekatlar, odatda, 300 metr masofa oralig‘ida joylashgan bo‘ladi. Avtobus bekatlari sariq fonda yashil rangli “H” harfi belgilanadi. “H” — bu to‘xtash nuqtasini degan ma’noni anglatadi.

Chexiya

Pragada jamoat transportlariga tushib-chiqqaningiz uchun har safar alohida to‘lov qilish shart emas. Jamoat transportlari (avtobus, tramvay, metro, funikulyor)da yagona chipta orqali bir necha safarni amalga oshirsa bo‘ladi. Chiptalarning quyidagi turlari mavjud:

• 30 daqiqalik chipta — 30 chex kronasi (15 819 so‘m)
• 90 daqiqalik chipta — 40 krona (21 092 so‘m)
• 24 soatlik chipta — 120 krona (63 277 so‘m)
• 72 soatlik chipta — 330 krona (174 012 so‘m)
• 30 kunlik chipta — 550 krona (294 175 so‘m)
• 90 kunlik chipta — 1 480 krona (791 795 so‘m)
• Yillik chipta — 3 650 krona (1 952 738 so‘m)

15 yoshgacha bo‘lgan bolalar va 65 yoshdan oshgan shaxslarga yo‘lkira bepul, 60 yoshdan 65 yoshgacha bo‘lganlarga 50% lik chegirma mavjud. Transportdan bepul yoki chegirma asosida foydalanish uchun ism-familiya, fotosurat va tug‘ilganlik sanasi yozilgan rasmiy hujjat (pasport, ID karta) ko‘rsatilishi lozim.

Pragada avtobus uchun to‘lovlarni plastik karta, mobil qurilma, naqd pul orqali amalga oshirish mumkin. Chiptalar metro bekatlari, tramvay va avtobuslar ichida joylashgan to‘q sariq yoki sariq mashinalardan sotib olinadi.

Avtobusda to‘lov terminali ikkinchi eshik yonida joylashgan bo‘ladi. Transportga chiqqanda qog‘oz chekni maxsus apparat orqali shtamplash talab etiladi, bu ishni amalga oshirmaganlik uchun jarima mavjud. Chiptani shtamplash mashinasidan o‘tkazayotganda unga ikki marta muhr bosmaslik kerak, sababi qayta markalash chekni yaroqsizga aylantiradi.

To‘lov mobil ilova yoki NFC tizimi orqali amalga oshirilsa, yo‘lovchilardan “kontaksiz to‘lov” belgisi yoniq turgan eshikdan o‘tishi talab etiladi. Transport xodimi bunday vaziyatda yo‘lovchining boshqa eshik yonidan o‘tayotganini ko‘rsa, uni jarimaga tortishi mumkin.

Pragada avtobuslarda chipta nazoratchilari faoliyat yuritadi, chiptasiz yurish 1500 chex kroni (790 965 so‘m) miqdorida jarimaga sabab bo‘ladi. Bu davlatda chiptasi yo‘qlarni jarimaga tortish nazoratchilar tomonidan pul ishlashning keng tarqalgan usuliga aylangan.

Kuchugingiz yoki qo‘shimcha yukingiz uchun chiptangiz bo‘lmasa, 400 kron (463 90 so‘m) to‘lash talab qilinadi.

Yaponiya

Madaniyatlilar mamlakati sifatida tan olingan Yaponiyada navbatga turish san’ati avtobusga chiqish jarayonida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bunda yo‘lovchilar tartib bilan shakllanadi, agar kimdir avtobusdan tushayotgan bo‘lsa, chiqmoqchi bo‘lganlar sabr bilan kutadi.

Avtobusga chiqish qoidalari mintaqa yoki transport kompaniyasiga qarab farqlanadi. Kichik shaharlar va qishloq joylarda ko‘pincha old eshikdan kirish va orqa eshikdan tushish qoidasiga amal qilinadi. Bunda yo‘lovchilar old eshik tomonda to‘lovni amalga oshiradi. Biroq ba’zi yirik shaharlar, masalan, Tokio va Osakada avtobuslarga orqa eshikdan kirib va old eshikdan chiqish, tushayotganda to‘lov qilish qoidasi ham mavjud.

Yo‘lovchi o‘z manziliga yaqinlashganda haydovchiga tushmoqchi ekanini bildirish uchun old o‘rindiqning orqa yoki yon tomonida joylashgan tugmalardan birini bosishi talab etiladi. Yaponiyaning ko‘plab hududlarida yo‘l haqi bosib o‘tilgan masofaga qarab hisoblanadi, shu sabab to‘lov tushish vaqtida amalga oshiriladi, karta orqali bo‘lsa, avtomatik hisoblanadi. Banknota, tanga, naqd pul bilan ham to‘lash mumkin.

Bitta chipta narxi 210 iyena (17 463 so‘m). 12 yoshgacha bo‘lgan bolalarga 50% chegirma bor.

Yo‘lovchilardan mahalliy avtobuslarga katta yukni o‘zi bilan olib chiqmaslik, 10 kilogrammgacha bo‘lgan kichik yoki o‘rta sumkalar bilan cheklanish so‘raladi. Salonda mobil telefonda ovozli qo‘ng‘iroqlarni amalga oshirish ham ijobiy qabul qilinmaydi.

Shvetsiya

Mamlakat poytaxti Stokholmda avtobuslarga naqd pul to‘lash mumkin emas. Odatiy chipta 75 daqiqa davomida amal qiladi va narxi 42 shved kronasi (48 741 so‘m), 20 yoshgacha bo‘lgan keksalar va bolalar/o‘smirlar/talabalar uchun 26 krona (30 171 so‘m)ni tashkil qiladi. Shuningdek, 24 soatlik, 72 soatlik, 7 kunlik va 30 kunlik chiptalar mavjud.

Raqamli hamyon VISA yoki Mastercard hisobiga ulangan bo‘lsa, aqlli soat yoki telefon orqali to‘lash mumkin. Bolalar aravachasi bilan harakatlanayotgan ota-onalar, 7 yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun Stokgolmdagi istalgan avtobus bepul. Dam olish kunlarida 7 yoshdan 12 yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun jamoat transporti bepul.

Tekshirish paytida orginal chipta ko‘rsatilmasa, 1500 krona (1 740 618 so‘m) jarima yoziladi.

Singapur

Singapurdagi jamoat avtobuslarida yo‘l haqi uchun asosan EZ-Link, NETS FlashPay, International Mastercard, Visa kontaksiz bank kartalaridan foydalaniladi. Shu bilan bir qatorda, SimplyGo mobil ilovasi yordamida to‘lovni telefon, aqlli soat hamda plastik karta vositasida amalga oshirish mumkin. Banknoma va tangalar bilan ham to‘lasa bo‘ladi, chiptani haydovchining o‘zi beradi, konduktorlar faoliyat yuritmaydi.

Yo‘l haqi qancha masofani bosib o‘tishga bog‘liq, narx o‘rtacha 60 sentdan 1,50 singapur dollarigacha bo‘ladi, konditsionersiz avtobus uchun to‘lov 80 sentdan, konditsionerli yo‘nalishlar uchun 1,50 singapur dollarigacha o‘zgarib turadi.

Yo‘lkira to‘lashdan bo‘yin tovlash, ya’ni to‘lamoqchi bo‘lgan kartangizda pul tugab qolishi, yaroqsiz chipta bilan chiqish, yo‘lkira bermasdan tushish 50 singapur dollari (474 174 so‘m) miqdorida jarimaga sabab bo‘ladi. Jarima to‘lanmagan taqdirda ish sudga oshirilib, uning miqdori 1000-2000 singapur dollarigacha ko‘tarilishi mumkin, bu boradagi takroriy jinoyatchilar uchun olti oylik qamoq jazosi mavjud.

Buyuk Britaniya

Londonda avtobuslarning barchasi naqd pulsiz to‘lov tizimi asosida faoliyat yuritadi, ushbu jamoat transportida harakatlanish uchun Oyster, Travelcard yoki kontaksiz to‘lov kartasi kerak bo‘ladi. Avtobusda yo‘l haqi 1,75 funt sterling (27 639 so‘m)ni tashkil qiladi.

Yo‘l haqini to‘lash uchun kartani validatorga tegizish yoki haydovchiga Travelcard qog‘ozini ko‘rsatish kifoya. 11 yoshgacha bo‘lgan bolalar, keksa odamlar va nogironlarga yo‘l haqi bepul, o‘smirlar, talabalar uchun chegirmalar mavjud.

Quyidagi chiptalarni sotib olish mumkin:

• Bir martalik chipta: bir tomonlama sayohat uchun;

• Ikki tomonlik chipta: bitta manzilga borish va qaytib kelish uchun;

• Kunlik chipta: kun davomida cheksiz sayohatlar uchun;

• Guruh chiptalari: olti kishiga birdaniga to‘lov qilish uchun.

Aksariyat hollarda avtobuslar faqat belgilangan bekatlarda to‘xtaydi. Haydovchidan keyingi bekatda tushib qolishni so‘rash uchun metall ustunlarda joylashgan qizil tugmalardan birini bosish talab etiladi. Ba’zi avtobus yo‘nalishlarida bepul Wi-Fiʼdan foydalanish imkoniyati mavjud.

Ma’lumot o‘rnida, jahon miqyosida avtobusga to‘lov quyidagi turlari mavjud:

Naqd pul. Ko‘plab mamlakatlarda avtobusga to‘lov qilishning eng oddiy usuli — naqd pul. Yo‘lovchilar avtobusga kirish/tushishda aniq miqdorda pul berib, yo‘l haqqini to‘laydi.

Transport yoki plastik karta. Bunda kontaktli va kontaksiz to‘lovni amalga oshirish mumkin. Kontaktli to‘lov avtobus ichida naqd pul yoki QR-kodli bilet o‘rniga plastik yoki magnit kartalardan foydalanish, kontaksiz to‘lov esa NFC (qisqa masofada simsiz aloqa o‘rnatish) texnologiyasi asosida ishlaydigan bank yoki maxsus transport kartalari, mobil ilovalar orqali to‘lovni amalga oshirishni anglatadi.

Qog‘oz chipta. Infokiosk yoki transport kassalaridan xarid qilinadigan QR-kodli chek orqali yo‘lkira to‘lanadi.

Elektron chipta. Veb-sayt yoki mobil ilova orqali chipta xarid qilib, avtobusdagi validatordan skanerlash orqali yo‘l haqi o‘tkaziladi.

QR-kod va mobil ilova. Mazkur usulda to‘lovni amalga oshirish uchun telefonga yuklangan ilovaga kirish va avtobus validatorida ko‘rsatilgan QR-kodni skanerlashning o‘zi kifoya.

Biometrik to‘lov. Bu tizimda yuzni tanish yoki barmoq izini skanerlash orqali to‘lov amalga oshiriladi.

Avtomatlashtirilgan to‘lov. Avtobus eshigi oldiga o‘rnatilgan qurilmalar kartani yoki mobil qurilmani skanerlash orqali to‘lovni avtomatik ravishda yechib oladi.

Eslatma: Narxlarni o‘zbek so‘miga o‘girishda xorij valutalarining 20 yanvardagi kurslariga tayanilgan.