“Натижаларни узоқ кутмаймиз, кечқурун ғолибни эълон қилишади” – америкалик профессор сайлов ҳақида

Америкаликлар кейинги 4 йил учун янги президентни сайламоқда. Давлат бўйлаб 168 миллион сайловчидан 81 миллиони муддатидан аввал овоз берган. Номзод Ҳаррис ҳамда амалдаги президент ҳам сайлов кунидан аввал овоз беришда қатнашди. Таҳлилчилар бирор номзод мутлақ устунликка эга эмаслигидан келиб чиқиб, якуний натижалар чўзилишини айтмоқда. Бироқ Питсбург университети профессори, сиёсатшунос Женнифер Брик Муртазашвили фикрича, 5 ноябр тундаёқ ғолиб ким экани маълум бўлади.

Биринчи сайлов участкалари Ню-Ҳемпшир штатидаги посёлкаларда очилди. Кейинги президент амалдаги вице-президент ва юрист Камала Ҳаррис ёки собиқ президент, миллиардер Доналд Трамп бўлиши мумкин. АҚШдаги Президент сайлови натижалари баъзан овоз бериш тугаганидан бир неча соат ўтибоқ эълон қилинади, лекин бу гал икки номзод ҳам яққол устунликка эга эмас. Шунинг учун ҳам сайлов натижалари бироз чўзилиши мумкин. ББС таҳлилига кўра, штатма-штат кескин рақобат, пичоқ пойгаси одамларни бироз кутишга мажбур қилади. ОАВ ҳам ким ютишини тахмин қилолмай, яхшиси сайловнинг якуний натижаларини кутиб туриш ҳақида гапирмоқда.

Овозлар саналиши қонун-қоидаси ҳам бор, агарда икки номзод ўртасида фарқ кичик бўлса, бюллетенлар қайта саналади. Масалан, Пенсилвания штатида ғолиб ва мағлуб номзод ўртасидаги овозлар фарқи 0,5 фоиз бўлса, штат бўйлаб бюллетенлар қайта санашга буюрилади. 2020 йилги сайловларда Пенсилванияда Байден ва Трамп учун овозлар фарқи 1,1 фоиз бўлган.

Сайлов олдидан ҳуқуқий бузилишлар ва бу бўйича аризалар бор. Айниқса, республикачилар томонидан сайловчилар рўйхатини бошқариш ҳолати қайд этилган. Ҳар қандай тартибсизликлар, сайлов участкаларидаги норозиликлар ҳам натижалар кечикишига сабаб бўлади.

Бу йил аксарият америкаликлар муддатидан аввал овоз беришни маъқул кўрди. Ковид пандемияси давридагидан фарқли ўлароқ одамлар бу гал ўз овозини камроқ почта орқали йўлламоқда.

Агарда аввалги сайловларга эътибор қаратсак, 2020 йилда 3 ноябрь, сешанба куни сайлов бўлиб ўтган. Лекин ОАВ 7 ноябрь тонгига қадар Байденни ғолиб дея атамаган. Яқин йиллардаги сайловларда ҳам якуний натижалар узоқ кутилмаган. 2016 йилда Трамп ғалаба қозонгани сайловнинг эртасига, 2012 йилда эса Обаманинг иккинчи муддатга қайта сайланиши сайлов куни тугаши биланоқ башорат қилинган. Лекин натижалар чўзилган ҳолатлар ҳам бор. Масалан, 2000 йилда Жорж Буш ва Ал-Гор ўртасидаги кампания ўта кескин кечиб, 7 ноябрь куни бўлиб ўтган сайлов натижалари декабрнинг ўртасигача чўзилган. Флоридадаги сайловолди рақобат можарога айланиб кетган ҳамда бу 12 декабргача давом этган. АҚШ олий суди овозларни қайта санашни тугатишга қарор қилган ва Оқ Уйни Жорж Бушга топширган.

Питсбург университети профессори, сиёсатшунос Женнифер Брик Муртазашвили фикрича, натижаларни узоқ кутиш шарт эмас. 5 ноябрь тунда кўп нарса равшанлашади. Лекин ким ғолиб бўлиши охирги дақиқаларгача мавҳум, давлатда сайлов олдидан кескин сиёсий атмосфера ва икки қутбга бўлиниш бор.

“Бу жуда мавҳумлигича қоляпти, айни дақиқалар Қўшма штатларда ўта кескин сиёсий кайфият ҳукмрон, аҳоли овоз беришга сафарбар қилинган. Менинг ўйлашимча, жуда кўплаб сайловчилар овоз беришга чиқяпти. Ким сайловда ютади деган саволнинг тақдирини бугун ким уйда ўтиради-ю, кимга ўз энергиясини сарфлаб сайловга чиқади, ана шу нарса ҳал қилади. Мен сиёсатшуносман, бу сайловнинг тақдирини одамларнинг фикрини ўзгартиролган номзод ҳал қилади. Одамларда доим фикр бўлган, лекин ким таъсирланди ва овоз беришга чиқади, шу муҳим. 8 йил аввал Трамп сайланганида биз жуда ажабланганмиз, биз учун сюрприз эди, кутмагандик. Одамлар уни хоҳламаган эди, лекин қарангки сайловда қўллаган”, - дейди Муртазашвили.

 Штатларда овозлар қандай саналади?

Жоржия штатида овоз бериш 19:00 да якунланади. Почта ва муддатидан аввал овоз берганларнинг бюллетенлари бевосита овоз бериш жараёнига қадар санаб қўйилади. Штат расмийларига кўра, овоз бериш якунланиши билан бюллетенларнинг 75%и 1 соатда санаб чиқилади, санаш ишлари 5 ноябрь тундаёқ якунланади.

Шимолий Каролина штатида сайлов участкалари Жоржиядан ярим соат ўтиб ёпилади. Овозлар эса тун охиригача санаб битказилиши айтилган.

Пенсилвания штатида эса Жоржиядан 1 соат ўтиб овоз бериш якунланади. Лекин бу штат сайлов циклида энг ҳал қилувчи аҳамиятга эга ҳудудлардан. Бу ерда бюллетенларни санашга тонггача рухсат берилмайди, айнан шундан келиб чиқиб якуний натижалар кечикади.

Мичиган штатида Жоржиядан 2 соат ўтиб сайлов участкалари ёпилади. Ушбу штат расмийлари сайловга 1 ҳафта қолган муддатда бюллетенларни санашга рухсат беради, яъни муддатидан аввал овоз берганлар ҳамда почта орқали овоз йўллаганларникини. Лекин сайлов тугамагунча натижаларни ошкор қилиш тақиқланган. Мичигандаги сайлов комиссияси расмийсига кўра, натижаларни узоқ кутиш шарт эмас, узоғи чоршанба куни тушликка қадар улар чиқади.

Аризона штати дастлабки натижалар маҳаллий вақт билан 22:00 даёқ тайёр бўлишига ишонтирмоқда. Расмийлар овозларни санаш ишлари туннинг ўзидаёқ якунланишини айтмоқда. Лекин почтадан келган овозларни санаш учун 10 кунлаб вақт талаб қилинади.

Невада штатида овозларни санаш бироз чўзилиши кутилмоқда. Чунки кўпчилик почта орқали овозини йўллаган ҳамда почталар етиб келиш муддати этиб 9 ноябрь белгиланган.

“Биз бугуннинг ўзида ким ғолиб эканини биламиз. Шу тун ҳаммасини ҳал қилади, ғолибни аниқлаймиз. Менинг ҳис қилишимча, кимдир бугун уйдан кўчага чиқмайди, кимдир фаоллик билан бориб овоз беради. Биз кўрамиз, қани ким одамларни уйидан кўчага чиқара олди? Мен яшаётган Пенсилванияда нима бўляпти, биласизми? Икки ҳафта олдин ҳамма Трамп деётганди, кечадан бошлаб ҳамма Ҳаррис деяпти. Одамлар бирдан қарашини ўзгартирди. Бу менинг тахминим, лекин жавобларни бугуннинг ўзида биламиз”, - дея қўшимча қилади профессор Муртазашвили.

Трамп эркак бўлгани учун ғалаба қозонадими?

АҚШ тарихида бирор аёл президент йўқ. Камала Ҳаррис давлат тарихида илк аёл вице-президент. Хўш, Трамп бу гал ҳам эркак бўлгани учун ғалаба қозониши мумкинми? Сиёсатшунос фикрича, Америкада бу бирламчи омил эмас.

“Сайловда одамлар жинсига қараб қарор чиқариши, овоз беришидан аввал у эркакми ёки аёл эканига эътибор қилишига амин эмасман. Ҳар ҳолда Америкада бундай бўлмайди, уларнинг айтган гапи, таклиф ва ғоялари муҳим. Улар қандай бошқармоқчи, миграция бўйича қайси йўлдан боради, хавфсизлик борасида нима қилмоқчи, шулар муҳим. Лекин гендер масаласини ҳам қисман инобатга олишлари мумкин, лекин асосий ўринда бўлмайди”, - дейди Женнифер.

Эслатиб ўтамиз, сайланган президентнинг инаугурацияси 2025 йил, 20 январ душанба куни Капитолий тепалигида бўлиб ўтади. Бу АҚШ тарихидаги 60-президент инаугурацияси бўлади. Тадбирда янги президент конституцияни ҳимоя қилишни ваъда бериб, қасамёд қилади ҳамда ўзининг инаугурацион нутқи билан чиқиш қилади.

Шоҳрух Мажидзода суҳбатлашди.