Qoraqalpog‘istonda 2 milliard so‘mlik qalampir ko‘chati chiqitga tashlandi - muammoning sababi nimada?

Shu yilning 20 may kuni Qoraqalpog‘iston Respublikasining Beruniy tumanida 7ta yuk avtomobiliga ortilgan 70 milliondan ziyod qalampir ko‘chatlari chiqindiga tashlab yuborildi. 10 kun davomida muzlatgichda saqlangan, narxi 2 milliard so‘mdan ortiq bo‘lgan ko‘chatlar chirib, ekishga yaroqsiz ahvolga kelib qolgan edi.

Qalampir ko‘chatlari Toshkent viloyati va Farg‘ona vodiysi fermer xo‘jaliklarida yetishtirilgan va Qoraqalpog‘istonga yetkazib berilgan, shu yerda fermer xo‘jaliklari tomonidan ekilishi kerak edi...

Maqolamizda nega qalampir ko‘chatlari ekilmay qolgani, natijada chirib, chiqindiga aylangani, milliardlab pullar havoga sovurilgani, odamlarning mehnati esa zoye ketgani, katta zarar ko‘rilganini yoritishga, buning sabablarini aniqlashga urinib ko‘ramiz.

2017 yil dekabr oyida O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev Qoraqalpog‘iston Respublikasiga tashrif buyurganida, past hosilli paxta dalalarini qisqartirish, ularning o‘rnida  60-80 kunda pishib yetiladigan eksportbop achchiq qalampirni ekish, buni Respublikamizning boshqa viloyatlarida ham yo‘lga qo‘yish bo‘yicha topshiriq berdi.

2018 yil 27 yanvarda Vazirlar Mahkamasining 62-sonli «Respublikada xorij tajribasi asosida achchiq qalampir yetishtirishni ko‘paytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori qabul qilindi. Unda xorijiy tajriba asosida hududlarda achchiq qalampirni yetishtirish, yig‘ishtirib olish, qayta ishlash va eksport qilishni tashkil etish bo‘yicha chora-tadbirlar belgilab olindi. 

Qarorni bajarish uchun, qalampir ko‘chatlari yetishtirishni ta'minlash va Respublika hududlariga yetkazib berish bilan shug‘ullanuvchi «GENERAL MACHINERY GROUP» (GMG) MChJ kompaniyasi tashkil qilindi.

Pishib yetilgan hosilni fermerlardan cheklanmagan miqdorda sotib olish esa «O‘zbekoziqovqatxolding» kompaniyasi qoshida tashkil qilingan maxsus korxonalarga topshirildi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududi ana shunday korxonalardan biri - «ChiliUz» MChJga biriktirildi.

2018 yil 17 may kuniga qadar, GMG kompaniyasi Qoraqalpog‘iston Respublikasidagi ko‘chat yetkazib beruvchi xususiy tomorqa yer egalari va fermer xo‘jaliklari bilan o‘zaro tuzilgan shartnoma asosida, To‘rtko‘l, Beruniy, Ellikqal'a, Amudaryo, Shumanoy, Kegeyli, Chimboy va Qorao‘zak tumanlarida jami 98 600 000 dona qalampir ko‘chatlari yetishtirilib, 54 800 000 dona ko‘chat fermerlarga yetkazilib berildi.

Bundan tashqari, boshqa viloyatlardan 99 500 000 dona qalampir ko‘chatlari keltirilgan, ammo fermer xo‘jaliklariga faqat 29 400 000 donasi ekish uchun tarqatilgan. Qolgan 70 100 000 dona ko‘chatning taqdiri nima bo‘lganini maqolamiz boshida yozdik.

Xo‘sh, nima uchun ekishga tayyor bo‘lgan ko‘chatlar fermerlar tomonidan olib ketilmadi?

«ChiliUz» MChJ rahbari o‘rinbosari Botir Masharipovning so‘zlariga ko‘ra, Qoraqalpog‘iston Respublikasi rahbariyati va tuman hokimlari bilan bo‘layotgan uchrashuvlar va muloqotlar jarayonida, ko‘chatlar fermer xo‘jaliklariga tarqatilmasligining asosiy sabablaridan biri - suv tanqisligi muammosi ekani aniqlangan. Ya'ni, fermer xo‘jaliklari ekinni sug‘orish imkoniyati yo‘qligi sababli, ko‘chatlarni olib ketmagan. Biroq, negadir bu muammo ochiq-oydin tan olinmayapti.

Ushbu masala yuzasidan Beruniy tumani hokimining qishloq xo‘jaligi bo‘yicha o‘rinbosari Karimboy Davletovdan izoh so‘radik. U tumanda suv bilan bog‘liq muammo borligini rad qildi.

«Beruniy tumanida suv bilan bog‘liq muammo yo‘q. Biz qalampir ko‘chatlarini suv bor joyga berdik. Qalampirni ekish uchun oldin yer tayyorlanadi, egat olinadi, sug‘oriladi, shundan keyin, yer tayyor holga kelgach, ko‘chat beriladi. Suvni bo‘lib beryapmiz, navbatma-navbat kanallarga beryapmiz. Hamma kanallarga bir vaqtda suv berishning iloji yo‘q, barchasi navbatma-navbat olyapti».

Bu nimani anglatadi? Qalampirni yetishtirish murakkab agrotexnik tadbirlarni talab qiladi. Buning uchun yerni tayyorlash, egat olish va uni sug‘orish zarur. Shundan so‘ng, ko‘chatlar qo‘lda ekib chiqiladi. 1 gektar yerga 50-60 nafar ishchi 70 mingta ko‘chat ekishi uchun, tinmasdan ishlasa, roppa-rosa 1 kun ketadi. Bu tadbirlar ketma-ketlik va tezkorlikni talab qiladi. Ekishni turli sabablarga ko‘ra kechiktirish esa ko‘chatlar unib ketmasligiga va nobud bo‘lishiga olib keladi. Agar yer qalampir ko‘chatini ekish uchun tayyor holatga keltirilmasa, tabiiyki, hech bir fermer ko‘chat sotib olmaydi.

Vazirlar Mahkamasining 62-sonli qarorida «O‘zbekoziqovqatxolding» kompaniyasi qoshida qalampirni fermerlardan cheklanmagan miqdorda sotib oluvchi kompaniyalarni tashkil qilish belgilab qo‘yilgan. Ulardan biri «ChiliUz» MChJ bo‘lib, Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududida faoliyat yuritmoqda.

Ammo, Botir Masharipovning so‘zlariga ko‘ra, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Beruniy tumanida «Beruniy qalampir» MChJ, Ellikqal'a tumanida «Ellikqal'a qalampir» MChJ, Chimboy tumanida «Chimboy malhami» MChJ tashkil qilinib, parallel ravishda faoliyat yuritib kelyapti. Bu esa «ChiliUz» ishiga to‘sqinliq qilyapti. Fermerlar ular bilan shartnoma tuzib, ko‘chat olmoqda. Natijada, GMG kompaniyasi ko‘chatlari olib ketilmayapti va ekilmasdan qolyapti.

Karimboy Davletovning so‘zlariga ko‘ra, «ChiliUz» faoliyatiga Beruniy tumanida hech qanday to‘sqinlik qilinayotgani yo‘q. «Beruniy Qalampir» MChJ esa tuman hokimining qaroriga asosan tashkil qilingan.

«Beruniy qalampir» MChJ Beruniy tumani hokimi qarori bilan tashkil qilingan. Bundan asosiy maqsad qalampir ko‘chatini shu hududda yetishtirish, natijada xarajatlarni pasaytirish va ko‘chatlar unib ketishini ta'minlashdan iborat. Chunki, shu hududda, shu iqlimda va tuproq sharoitida yetishtirilgan ko‘chatlar keyinchalik unib ketishi oson bo‘ladi. Uni tashish vaqti kamayadi, xarajatlar tejaladi. Hozir ko‘chatlar muzlatgichlarda olib kelinmoqda, ammo, bu qanchalik to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini bilmaymiz. Agar ular o‘zimizda yetishtirilsa, ularning unib ketishi ancha oson bo‘lardi. Agar «Beruniy qalampir» ishi Vazirlar Mahkamasi qaroriga zid bo‘lsa, uning faoliyatini to‘xtatishimiz mumkin», dedi Davletov.

Ayni paytda, qalampir ko‘chatlarining chiqindiga aylanishi natijasida GMG kompaniyasi 2 milliard so‘mdan ortiq zarar ko‘rgan. Unga ko‘chat yetishtirib beruvchi fermer xo‘jaliklari, xususiy tomorqa egalari esa yetkazib bergan mahsulotining pulini ololmayapti. Katta miqdordagi zarar zanjir reaksiyasi oqibatida, hammaga salbiy ta'sir qilmoqda.

O‘zbekistonda achchiq qalampir yetishtirish kampaniyasi ilk marotaba o‘tkazilmoqda. Hali bu borada joylardagi fermer xo‘jaliklarida yetarli tajriba to‘planmagan, soha mutaxassislari yetishmaydi. Tadbirning dastlabki yili bo‘lgani tufayli, ish xato va kamchiliklardan xoli bo‘lmasligi aniq. Hali qalampir kampaniyasining natijasi, hosildorligi, foydasi qandayligi kuzda ma'lum bo‘ladi.

Fikrimizcha, ziddiyatga borgan tomonlarga hamfikrlik, bir-birini tushunish, muammolarni birgalikda hal qilishga harakat qilish yetishmayapti. Har kim ko‘rpani o‘ziga tomon tortishi esa, kampaniyaning muvaffaqiyatsizlikka uchrashi, prezident tashabbusining barbod bo‘lishiga olib kelishi mumkin.

Hisob-kitoblarga ko‘ra, qalampir hosilining foydasi paxtanikidan 2-3 barobar yuqori ekan, ammo, biz 70 yildan beri paxta ekib, tajriba orttirganmiz. Qalampir ekish bo‘yicha esa ilk qadamlarni tashladik xolos. Bu sohadagi muammolarni ochiq aytish va bu bilan ularning yechimini topish yo‘llarini izlash lozim. Muammolarning yashirilishi esa tadbirning muvaffaqiyatiga raxna solishi aniq.

Nurmuhammad Said