Nodir yer elementlari: 30 yillik qazib olish xaritasi (mamlakatlar kesimida)

So‘nggi o‘ttiz yilda nodir yer elementlari (REE) sanoati keskin o‘zgarishlarga yuz tutdi. 1990-yillarda AQSh Kaliforniyadagi Mauntin-Pass koniga tayana olgan holda yetakchi ishlab chiqaruvchilardan biri edi. Biroq 1997 yilda sodir bo‘lgan oqova suvlar sizib chiqishi bilan bog‘liq ekologik mojaro va sud ishlaridan keyin mamlakatda qazib olish keskin qisqardi va bu Xitoyning tez sur’atda o‘sishi uchun sharoit yaratdi.

Ushbu infografika 1994–2024 yillar oralig‘ida qazib olish hajmlaridagi o‘zgarishlarni aks ettiradi. Manbalar: Benchmark Mineral Intelligence va AQSh Geologik xizmati (USGS).

Xitoy 1994 yilda taxminan 31 ming tonnadan 2024 yilga kelib 270 ming tonnagacha qazib olishni oshirdi. Bu vaqt mobaynida kompaniyalar davlat ko‘magi, nisbatan yumshoq ekologik talablar va arzon ish kuchi hisobiga amerikalik ishlab chiqaruvchilarni siqib chiqara oldi.

Bugunga kelib Xitoy nafaqat qazib olishni, balki dunyoda qayta ishlangan nodir yer metallari hajmining taxminan 90 foizini ham nazorat qiladi, bo‘lish va tozalash bo‘yicha eng yirik quvvatlar ham shu yerda joylashgan.

1990-yillarning o‘rtasida Mauntin-Pass dunyodagi eng yirik konlardan biri edi: AQShda yillik qazib olish 20–22 ming tonnaga yetardi. 1997 yilgi oqova suvlar bilan bog‘liq avariyalar va keyingi sud ishlaridan so‘ng hajm 1998–2002 yillarda 5 000 tonnagacha tushdi, keyin esa 2000-yillarning katta qismi va 2010-yillar boshida deyarli nolgacha pasaydi.

Tiklanish faqat 2010-yillar oxirida boshlandi: 2024 yilga kelib AQShda qazib olish 46 000 tonnaga yetdi. Shunga qaramay, 2020–2023 yillarda AQShning REE importining 70 foizi Xitoy hissasiga to‘g‘ri kelgan — u asosiy ta’minotchi bo‘lib qolmoqda.

Avstraliya 2011 yildan so‘ng barqaror muqobil ishlab chiqaruvchiga aylandi va so‘nggi yillarda 13–16 ming tonna atrofida qazib oldi. Tailand va Nigeriya yaqin vaqtlarda bozorga kirib, 2024 yilga kelib har biri 13 ming tonnaga yaqinlashdi. Myanma 2010-yillar oxiri — 2020-yillar boshida salmoqli hajm yetkazib bergan, ammo ta’minot tartibga solish va chegaraviy omillar sabab beqaror bo‘lib kelgan.

Nodir yer elementlari — zamonaviy texnologiya va toza energetikaning asosiy tayanchi: smartfonlar, elektromobillar, shamol turbinalari va hatto harbiy texnika ishlashida muhim o‘rin tutadi.

Tayyorlagan: Отабек Матназаров

#AQSh #Xitoy AQSh