Ўзбекистонда Халқаро тижорат судини ташкил қилиш вақти келди - юридик фанлари доктори

Президент Шавкат Мирзиёев парламентга мурожаатномасида мулк ва инвестициянинг ҳимоячиси фақат Конституция, қонун ва суд бўлишини таъкидлади ҳамда мазкур йўналишда Ўзбекистонда Халқаро тижорат судини ташкил қилиш бўйича амалий ишлар бошланганини айтиб ўтди.

Халқаро тижорат суди нима?

Кўплаб хорижий мамлакатлар тажрибасида мавжуд бўлган Халқаро тижорат судлари халқаро тижорат битимларидан келиб чиқадиган низоларни кўриб чиқадиган ихтисослашган судлар ҳисобланади. Бундай судлар низоларни ҳал қилиш учун нейтрал форумни таъминлаш ва суд жараёнининг адолатли, самарали ва бошқариш учун қулай бўлишини таъминлашга қаратилган.

Халқаро тижорат судларига бўлган эҳтиёж замонавий бизнеснинг мураккаблиги ва глобал характерга эга бўлишидан келиб чиқади. Кўплаб компаниялар халқаро савдо билан шуғулланар экан, турли мамлакатлардан бўлган тадбиркор ва инвесторлар ўртасида келишмовчиликлар юзага келиш эҳтимоли ортади. Халқаро тижорат судлари низолашаётган тарафларга ўз низоларини адолатли ва самарали тарзда ҳал қилиш ва томонлар ўртасида мавжуд бўлиши мумкин бўлган ўзига хос ҳуқуқий тафовутларни ҳисобга олган ҳолда, тегишли халқаро стандартларга мос воситаларни тақдим эта олишга мўлжалланган.

Мазкур турдаги судларнинг асосий хусусиятларидан бири бу уларнинг низоларни ҳал этишда халқаро стандартларни қўллаши ҳамда БМТ Халқаро савдо ҳуқуқи бўйича комиссиясининг Халқаро тижорат арбитражида далилларни олиш қоидаларидан фойдаланишидир. Ушбу қоидалар халқаро тижорат низоларида далилларни тўплаш ва қабул қилиш учун асос яратади ва суд жараёни адолатли ҳамда самарали бўлишини таъминлаш учун ишлаб чиқилган. Шунингдек, ушбу судлар мамлакатни халқаро савдо ва инвестициялар маркази сифатида тарғиб қилишда муҳим аҳамиятга эга.

Қайси давлатларда Халқаро тижорат судлари бор?

Бугунги кунда дунёнинг кўплаб ривожланган давлатларида Халқаро тижорат судлари фаолият юритмоқда. Жумладан, Сингапур, Нидерландия, Хитой ва Дубайда мамлакатни халқаро савдо марказлари сифатида тарғиб қилиш ҳамда хорижий инвестицияларни жалб этиш мақсадида Халқаро тижорат судлари ташкил этилган. Ҳозирда бу судлар адолатли ва самарали фаолият кўрсатиши, халқаро тижорат низолари бўйича иштирок этувчи томонлар учун юқори даражадаги ҳуқуқий ишончни таъминлаганлиги билан шуҳрат қозонган.

Хусусан, Сингапурда 2015 йилда Сингапур Олий судининг бўлинмаси сифатида Халқаро тижорат суди ташкил этилган. Халқаро тижорат суди мураккаб халқаро тижорат низоларни кўриб чиқиш учун мўлжалланган бўлиб, турли мамлакатларнинг қонунлари ва амалиётлари ҳамда халқаро тижорат битимлари юзасидан вужудга келиши мумкин бўлган ҳуқуқий муаммоларни яхши биладиган тажрибали судьялар таркибидан шакллантирилган.

Нидерландияда 2018 йилда Амстердам округ судининг бўлинмаси сифатида Халқаро тижорат судини ташкил этилган ва мазкур суд мураккаб халқаро тижорат низоларини кўриб чиқиш учун мўлжалланган. 2018 йилда Хитойда Олий халқ судининг бўлинмаси ҳамда шу йили Дубайда Жаҳон савдо марказининг бўлинмаси сифатида Халқаро тижорат судлари ташкил этилган.

Халқаро тижорат суди Ўзбекистонга нима беради? 

Ўзбекистон ҳам бошқа кўплаб қатори халқаро савдони ривожлантириш ва хорижий сармояларни жалб этишдан манфаатдор. Халқаро тижорат судининг ташкил этилиши мамлакатнинг қонун устуворлигига содиқлигини намойиш этади. Ўзбекистондаги Халқаро тижорат суди турли мамлакатлардан келган томонлар ўртасидаги низоларни ҳал қилиш учун нейтрал форум ташкил этиши мумкин. Бу эса юзага келадиган низолар хавфини камайтириш ва хорижий бизнесни мамлакатга сармоя киритишга ундайди.  

Бундан ташқари, Халқаро тижорат суди минтақадаги бошқа давлатлар иштирокидаги низоларни ҳал қилиш учун марказ вазифасини ўтайди ҳамда мамлакатнинг халқаро савдо ва инвестициялар маркази сифатидаги нуфузини янада оширади.  

Халқаро тажрибадан келиб чиқиб, Халқаро тижорат суди тарафлар ихтиёри асосида тақдим қилинадиган низоларни, чет эл ҳуқуқи қўлланадиган ишларни, трансчегаравий банкротлик, инвестициявий ва хорижий инвесторлар иштирокидаги корпоратив низоларни, шунингдек, халқаро арбитраж қарорларини тан олишга доир ишларни кўриб чиқишга ваколатли деб топилиши керак. Шунингдек, иш юритуви инглиз тилида бўлиши, судьялар корпуси халқаро тажрибага ҳамда обрў-эътиборга эга миллий ва хорижий мутахассислардан шакллантирилиши лозим.

Ўзбекистон Халқаро тижорат судини ташкил этиш орқали халқаро савдони ривожлантириш, хорижий инвестицияларни жалб қилиш, қонун устуворлиги ҳамда адолатли ва самарали ҳуқуқий тизимни таъминлаш бўйича мамлакат обрўсини ошириш каби муваффақиятларга эришиши мумкин. Шу сабабли, Халқаро тижорат судини ташкил этишда тегишли қонун қабул қилиниши, хусусан, “Халқаро тижорат суди тўғрисида”ги қонун лойиҳаси ишлаб чиқилиши, унда ушбу суднинг мақсади, юрисдикцияси ва ваколатлари, шунингдек, низоларни ҳал этишда қўлланадиган тартиб-қоидалар аниқ белгилаб қўйилиши зарур. 

Исламбек Рустамбеков,
Тошкент давлат юридик университети ректори в.в.б,
юридик фанлари доктори, профессор.