Аср бошидан бери 480 та корпорация касод бўлган: йирик компаниялар ўз долзарблигини қандай сақлаб қолади?

Кераксиз бўлиб қолиш хавфи

Аслида дунё бозоридан чиқиб кетган корпорациялар талайгина. 2000 йилдан буён АҚШнинг энг йирик 500 компанияларидан (Fortune 500) 52 фоизи касодга учраган. Бунинг асосий сабаби замон шиддатидир, технологик тараққиёт туфайли кўплаб бизнеслар кераги бўлмай қолаётганидир.

Бугун уйдан ёки иш жойингиздан чиқмай туриб тўловларни амалга ошириш, солиқларни тўлаш, пул ўтказмаларини амалга ошириш ва ҳатто кредит олиш имкони бор. Бу смартфон, соат ва компьютерларимиз орқали финтехлар (FinTech), яъни молия соҳасидаги технологик продуктлар ёрдамида амалга оширилади. Хўш, бу катта молиявий муассасалар ва банклар келажагига қандай хавф солади?

Ўтган ҳафта соҳа вакилларини IT Park Тошкент филиалида тўплаган Ўзбекистон финтех ассоциацияси раҳбари Наргис Дўстматова бу жуда долзарб масала эканига ишонади. Британияда таҳсил олиб, у ердаги глобал компанияларда тажриба тўплаган, Ҳарвард ва Оксфорд университетларининг executive (бошқарув) олий курсларини тамомлаган Дўстматова 2018 йилда ватанга қайтган. Финтех соҳасидаги муаммоларга дуч келавергач, ўзи шу йўналишдаги касаба уюшмасига асос солган. Марказий банк билан яқин ҳамкорликда қонунчиликни янгилаш, конференция ва малака ошириш тадбирларини ўтказиш бўйича ишлаётган ушбу нодавлат нотижорат ташкилоти бир ёшга тўлиб улгурмади. Аммо унга 18 та компания аъзо бўлди. «Финтех банкларнинг рақобатчиси эмас, балки, бу уларнинг келажакдаги шакли», – дейду у. «Келаётган йиллардаги даромади ва бозордаги ўрни ҳақида қайғурган ҳар бир банк инновацияларни татбиқ қилиши шарт».

«Монополиялар тугатилиб, рақобатга, ҳақиқий бозор муносабатларига йўл очилган жамиятларда катта компаниялар тирик қолишга уриниб, инновациялар қилишга мажбур бўлади», – деб таъкидлайди финтех уюшма йиғилишига спикер сифатида таклиф қилинган БМТ ТД вакили Усмон Раҳимжонов. Стартап ва инновацион бизнесни қўллаб-қувватловчи дастурларни юритаётган Раҳимжонов Қозоғистоннинг бу йўналишда минтақада етакчи эканини урғулайди.

Албатта, Ўзбекистон ҳукумати банкларни хусусийлаштириш ҳақида гапираётган реалликда улардаги корпоратив инновациялар кундан кунга каттароқ аҳамият касб этиб бориши муқаррар.

Корпоратив инновацияларни жорий этишдаги тўсиқ ва муаммолар

Компания катталашгач, у ерда кўп қаватли иерархия ва мураккаб ички коммуникация пайдо бўлиб, ўзгаришларни бошқариш ҳам секин, ҳам муаммоли бўлади. Масалан, 1985 йилда АҚШда очилган Blockbuster компанияси фильмлар ва видеоўйинларни компакт дискларда ижарага бериш билан шуғулланган. Ўз фаолияти чўққиси бўлмиш 2004 йилда 9000 дан ортиқ савдо нуқталарида 85 мингга яқин ишчилари бўлган ушбу гигант компания 2010 йилга келиб касод бўлганини эълон қилган.

1997 йилда ташкил топган худди шундай бизнес, яъни дисклар прокати билан шуғулланган Netflix эса бугун дунёдаги энг муваффақиятли компаниялар сирасига киради. Эҳтимол, бу рақобатда Netflix ютиб чиқиши унинг нисбатан ёшроқ ва кичикроқ, демакки, инновацияларни жорий қилиш учун очиқроқ бўлгани сабаб бўлди. Видеони интернет орқали истеъмол қилиш дисклар бизнесини ўлдиргач, фақат замонга мослаша олган Netflix’гина бозорда қола олди.

Бутун дунёда, ривожланган ўлкалардаки корпорациялар инновацияларни жорий қилишга қийналар экан, Ўзбекистонда бу жараён айниқса мушкул кечади.

Финтех уюшма раиси ўринбосари Отабек Носировнинг фикрича, дунё бўйлаб банклар энг консерватив корпорация (йирик компания)лардан ҳисобланади, Марказий банк каби регуляторлар ҳам, афсуски, ўзининг прогрессивлиги ва тезкорлиги билан мақтана олмайди. «Шундай мушкул масалалар ҳал бўлиши учун бозордаги ўйинчилар, регулятор, халқаро ташкилотлар ва молия институтлари ҳамда глобал компаниялар ўртасида мулоқот олиб борилиши керак», – дейди у.

Ўзбекистон финтех ассоциацияси шу мақсадда штаб-квартираси Калифорнияда жойлашган, корпоратив инноваициялар бўйича етакчи глобал компания Plug & Play билан ҳамкорликда Ўзбекистон банклари инновациялар билан ишловчи мутахассислари ва соҳа вакиллари учун амалий машғулотлар ташкил қилган.

Хўш, қандай ташкил қилинади ўша корпоратив инновациялар?

Йирик компанияларда инновациялар қилишнинг икки усули бор: ёпиқ ва очиқ. Ёпиқ инновациялар янги лойиҳалар устида ишлаш ва уларни амалга ошириш компания ички ресурслари, штатдаги ишчилар ёрдамида қилиниши ва жараёнлар конфиденциал бўлишини англатади. Масалан, компания ўз таркибида R&D яъни тадқиқот ва ишланмалар бўлимини ташкил қилади. 2003 йилда Amazon компанияси Lab126 жамоасини тузиши ва унинг узоқ изланиш ва муҳокамалардан кейин Kindlе электрон қурилмасини ишга тушириши ёпиқ инновация кейсидир. Кейинроқ Lab126 Amazon Fire, Amazon Echo продуктларини яратади.

Ўзбекистон банклари мисолида бундай ёпиқ инновацияларга ўнлаб молия муассасалари яратаётган мобил иловалар мисол бўла олади. Мобил иловалар компаниянинг ичида, махсус жамоа томонидан ёки унинг буюртмаси билан ишлаб чиқилади.

Очиқ инновациялар эса ички ресурслар билан бир қаторда ташқаридан янги ғоя ва ишланмаларни олишга қаратилган бизнес амалиётдир. Бунда катта компаниялар стартаплар акселераторлари, хакатон ва питч мусобақалари ташкил этади, инновацион ечимлар билан келган тадбиркорлар ичидан энг маъқуллари танлаб олиниб, улар билан бирга ишлаш, қўшилиш ёки сотиб олиш таклиф этилади. Масалан, Walt Disney компанияси 2004 йилда Pixar’ни 7,4 миллиард долларга, кейинроқ Marvel ва Lucasfilm’нинг ҳар бирини 4 миллиард долларга харид қилгач, 2022 йилга келиб 164 миллиард долларга баҳоланадиган гигантга айланди.

Ўзбекистондаги катта компаниялар ва банклар шу масалада ривожланишнинг энг дастлабки босқичида турибди. Финтех уюшма воркшопига ташриф буюрган банкирларнинг турли саволлари ва тадбиркорлар яратган стартапларни сотиб олишдаги кўплаб муаммоли вазиятларни кўтаришлари ҳам шундан далолат беради. Боз устига, алоҳида венчур фонд очиш йўли билан очиқ инновацияларни қўллаб-қувватлаётган ягона молия муассаса «Алоқабанк» АЖ ҳисобланиши ҳам соҳада яна қанча илдамлашимиз кераклигини билдиради.

«Акселлератор ёки хакатонлар орқали стартапларни танлаб олиб, очиқ инновацияларни ташкил қилиш бошқа компаниялардан кўра банкларда қийин кечади ва нозикроқ масала ҳисобланади. Чунки лицензиявий фаолият юритадиган банкларда мураккаб жараёнлар бўлиб, унинг ичида ишламаган ёш тадбиркорлар банк сири, киберхавфсизлик каби ньюансларни тушунмай, эътиборга олмай қолиши табиий», – дея таъкидлайди ўз фаолиятини банкирликдан бошлаган, ҳозирда Ўзбекистон миллий венчур фондида юридик бўлимни бошқараётган Хуршида Игамбердиева.

«Аммо шу муаммога қарамасдан, ривожланиш йўлида ижодий мустақиллик тарафдоримиз. Стартаплар ва корпорациялар ҳамкорлиги икки томонлама манфаатли бўлиб, иқтисодиётнинг турли тармоқларига янги нафас олиб кириш имконини беради. Ҳар куни 09:00 – 18:00 режимида ишлайдиган ходимлар армияси ҳамда муайян бир муаммони ечишда тинмай изланиш олиб борадиган кичик жамоа ўртасида фарқ катта», – қўшимча қилади у.

Бозор муносабатлари ва замонавий дунёнинг илғор тажрибалари эртами-кечми кириб келадиган иқтисодиётимизда доим инновацияларга қучоқ очадиган компаниялар яшаб қолади. Бунинг учун индустриядаги ўйинчилар мунтазам фикр алмашиши лозим.

Саидазиз Аъзамов,
Global Halal лойиҳаси асосчиси