Самолёт энг ишончли транспорт воситаси бўлмай қолдими?

Жанубий Кореянинг Муан аэропортида JeJu Airlines авиакомпаниясининг самолёти ҳалокатга учради ва 179 киши қурбон бўлди. Январ ойининг охирида Вашингтон осмонида йўловчи самолётининг ҳарбий вертолёт билан тўқнашиши натижасида 70 нафарга яқин инсон ҳалок бўлди. Июн ойида Ҳиндистон ғарбидаги Аҳмадобод аэропорти яқинида Boеing 787 Dreamliner қулади. Нега авиаҳалокатлар кўпайиб кетди?

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

Сўнгги пайтларда дунёнинг турли минтақаларида самолётлар билан боғлиқ авария ва фавқулодда қўнишлар сони кескин кўпайди. 2024 йилнинг 29 декабр куни Жанубий Кореянинг Муан аэропортида JeJu Airlines авиакомпаниясининг самолёти ҳалокатга учради ва 179 киши қурбон бўлди. Орадан бир ой ҳам вақт ўтмай Кореянинг бошқа бир йирик шаҳри Пусан ​​халқаро аэропортида йўловчи самолёти ҳавога кўтарилишидан олдин ёниб кетди. Январ ойининг охирида навбатдаги фожиа АҚШ пойтахти Вашингтон осмонида юз берди: йўловчи самолётининг ҳарбий вертолёт билан тўқнашиши натижасида 70 нафарга яқин инсон ҳалок бўлди. Июн ойида Ҳиндистон ғарбидаги Аҳмадобод аэропорти яқинида Boеing 787 Dreamliner ҳалокатга учради. Самолёт ҳавога кўтарилганидан кўп ўтмай турар жой ҳудудидаги тиббиёт коллеж ётоқхонаси биносига қулади. Авиафалокат камида 290 инсоннинг ўлимига сабаб бўлди. Июл ойида Бангладешда ҳарбий самолёт коллеж ҳудудига қулади. Тармоқларда “самолёт ҳали ҳам энг ишончли транспортми?” деган саволлар кўпайди. Аслида-чи? Вазият қандай?

Нега авиаҳалокатлар кўпайиб кетди?

Халқаро Фуқаролик авиацияси ташкилоти (ICАО) маълумотларига кўра, 2024 йилда дунё миқёсида жами 95 та авиаҳалокат қайд этилган, бу 2023 йилга нисбатан қарийб 44 фоизга кўп. Бахтсиз ҳодисалар оқибатида ҳалок бўлганлар сони ҳам 72 нафардан 296 нафарга ёки 4 баробарга ошган. Жорий йилдаги кўрсаткичлар бундан-да аянчли. Авиация хавфсизлигидаги вазият ёмонлашишига турли хил омиллар таъсир қилаётган бўлиши мумкин. Мутахассисларнинг таҳлилларига кўра, ушбу омилларнинг энг асосийлари қуйидагилар:

Таъминот занжиридаги муаммолар. Авиация соҳаси 2020 йилги пандемия ва сўнгги йиллардаги геосиёсий кескинликлар оқибатида жиддий таъминот занжири узилишларига дуч келди. Самолётлар паркини соз ҳолатда сақлаш учун зарур бўлган эҳтиёт қисмларни етказиб бериш кечикиши, айрим деталлар танқислиги кузатиляпти. Масалан, Россия авиакомпаниялари Ғарб санкциялари туфайли Boеing ва Airbus самолётлари учун оригинал эҳтиёт қисмларни расмий каналлар орқали ололмаяпти. Натижада мамлакат ичида учиш хавфсизлиги билан боғлиқ фавқулодда ҳолатлар сони кескин ошган. Хусусан, Россияда 2023 йилда камида 81 та парвоз хавфсизлиги билан боғлиқ ҳодиса рўй берган бўлиб, бу кўрсаткич 2022 йилга нисбатан икки баравар кўп. Шунингдек, 2025 йилнинг 10 ойида тўртта ҳарбий самолёт ҳалокатга учраган.

Умуман олганда авиакомпаниялар пандемиядан кейин қисқа муддатда кўп парвозларни тиклашга уринган, самолётларни таъмирлаш ва техник кўрикдан ўтказиш инфратузилмаси эса бунча юкламага тайёр бўлмаган.

Глобал можаролар ва урушлар таъсири. Дунёнинг турли нуқталарида давом этаётган уруш ва қуролли можаролар ҳам фуқаролик авиацияси хавфсизлигига салбий таъсир кўрсатяпти. Биринчидан, можаро зоналарида самолётларга тўғридан тўғри хавф пайдо бўляпти – ҳарбийлар уларни адашиб нишонга олиши ёки жанговар ҳаракатлар пайтида самолётлар уриб туширилиши ҳолатлари мавжуд. Мисол тариқасида 2024 йил декабр ойи охирида «Озарбойжон ҳаво йўллари» авиакомпаниясининг йўловчи самолёти ҳалокатини келтириш мумкин. Расмий Боку самолётни Россия ҳаво ҳужумидан мудофаа тизими учирган ракета уриб туширганини даъво қилиб келади. Москва ҳодиса учун айбини тан олишдан бош тортган, бу эса мамлакатлар ўртасида дипломатик можаро келтириб чиқарганди.

Иккинчидан, урушлар глобал таъминот занжирига жиддий путур етказаётгани ҳақида алоҳида тўхталиб ўтиш лозим. Юқорида таъкидланганидек, санкциялар ва геосиёсий кескинликлар самолётлар учун эҳтиёт қисмлар етказиб беришга халақит бермоқда. Масалан, замонавий йўловчи самолётлари двигателлари ва конструкцияларида кенг қўлланадиган титан материали асосан Россия ва Украинада ишлаб чиқарилар эди, можаро туфайли бу занжир узилди ва бутун дунё бўйлаб двигателлар таъмири ҳамда янги самолётлар ишлаб чиқарилиши кечикмоқда. Айрим авиакомпаниялар янги самолётларни ўз вақтида қабул қила олмагани боис эскирган флотни хизматда қолдиришга мажбур бўлмоқда – бу эса носозликлар ва авария хавфини ошириши мумкин. Геосиёсий вазият туфайли айрим халқаро ҳаво йўллари ёпилгани ҳам парвозларнинг янада мураккаблашишига олиб келди. Масалан, Европа ва Осиё ўртасидаги рейслар Россия осмонидан айланиб ўтишга мажбур бўлиб, узоқроқ йўлга ва қўшимча юкламаларга дуч келмоқда. Бундай ҳолатлар қўшимча ёнилғи сарфи ва рейс давомийлигини узайтириши билан бирга, экипажларнинг чарчоқ омилига ҳам таъсир этaди.

Кадрлар етишмовчилиги. 2020 йилги пандемия даврида кўплаб тажрибали кадрлар нафақага чиқди ёки иш ўринлари қисқарди. Пандемия тугагач, авиация бозори тиклана бошлади, аммо янги учувчилар ва диспетчерларни тайёрлаш маълум вақт талаб қилади. Натижада баъзи минтақаларда учувчилар танқислиги кузатилиб, ишчи кучига тушган зўриқиш ортди. Масалан, АҚШ Федерал авиация бошқармаси маълумотига кўра, 2023 йил давомида АҚШ ички аэропортларида 19 та жиддий ҳолат – самолётларнинг учиш-қўниш йўлагида тўқнашиб кетишига бир бахя қолган. Кўплаб мутахассислар бундай хатарларга чарчоқ, тажриба етишмаслиги ёки иш ҳажми ошиб кетиши каби омиллар сабаб бўлаётганини айтган. Юқорида келтириб ўтилган JeJu Airlines кейсида ҳам пилотларнинг нотўғри двигателни ўчириб қўйишгани ҳалокатга олиб келган.

Иқлим ўзгариши. Дунёнинг турли ҳудудларида экстремал об-ҳаво ҳодисалари – кучли бўронлар, момақалдироқлар ва кутилмаганда пайдо бўладиган турбуленция зоналари сони ортиб бораётгани ҳақида маълумотлар мавжуд. ICАО ҳисоботида 2024 йилда самолёт бортида жароҳатланиш билан тугаган жиддий ҳодисаларнинг қарийб учдан икки қисми кучли турбуленция сабабли содир бўлгани қайд этилган. Қулай бўлмаган об-ҳаво шароитлари учиш-қўниш жараёнларини ҳам мураккаблаштиради: кучли шамол ёки кўрувчанлик ёмонлашуви хавфли вазиятларни келтириб чиқариши мумкин.

Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, ҳалокатли ҳолатларнинг кўпайганига қарамай самолёт ҳали ҳам бошқа транспорт воситаларига нисбатан энг хавфсиз йўловчи ташиш воситаси бўлиб қоляпти. Хусусан, 2024 йилда ҳар миллионта парвозга атиги 2,5 та бахтсиз ҳодиса тўғри келган.