O‘zbekiston o‘tgan 6 yillik davrdan keyin, kechikkan va cho‘zilgan reformalarning eng muhim nuqtasiga yetib keldi. 2022 yilda qayta shakllangan mamlakat siyosiy elitasi (Prezident administratsiyasi) oldida tarixiy imkoniyat turibdi: korrupsiya va monopoliyalar tiyilib, erkin iqtisodiyot va raqobatli siyosat muhiti yaratiladimi? Yoki yana “taraqqiyotning o‘zbek modeli” kashf qilinadimi? Kun.uz'ning yil dayjesti ana shu savollarni o‘rtaga chiqaradi.
Avvaliga eng yaxshi yangiliklardan ayrimlarini sanab o‘tsak. 2022 yilda o‘zbekistonliklar uchun Umra ziyoratiga borib kelish ancha osonlashdi. Xususiy turfirmalarga norasmiy tarzda bo‘lsa ham ruxsat berilgach, arzonroq narxdagi takliflar ham paydo bo‘ldi. Prezident Shavkat Mirziyoyevning Saudiya Arabistoniga tashrifidan keyin O‘zbekiston uchun Haj kvotalari 2 barobarga oshirilib, bir yil uchun 24 ming nafarga yetdi. Davlat rahbari Arabistonga tashrifi davomida umra amallarini bajardi, Ka’batullohning ichida namoz o‘qidi.
Yil davomida byurokratiyani qisqartirish yo‘lidagi harakatlar davom etdi. Elektron hukumat imkoniyatlari oshib, yana 15dan ortiq turdagi hujjatlarni so‘rash to‘xtatildi. Ko‘chmas mulk ijarasi bo‘yicha shartnomalar faqat onlayn tuzilyapti. Avtomobilga ishonchnoma rasmiylashtirish uchun ham endi notariusga borish shart emas, buni yagona portal orqali qilsa bo‘ladi. Haydovchilar ID-kartasi yonida bo‘lsa, boshqa hujjatlarini olib yurishiga hojat qolmadi. ID-kartani O‘zbekistonning xohlagan hududidan olish mumkin bo‘ldi. Fuqarolar davlat xizmatlaridan foydalanishda telefon raqami orqali shaxsini tasdiqlashi yo‘lga qo‘yildi.
Davlat xususiy sektorda ishlaydigan ayollarga nisbatan diskriminatsiyani qisman to‘xtatib, ularga “dekret puli” to‘lay boshladi – homilador ayollar farzandli bo‘lguniga qadar davlatdan oyiga 2 mln so‘mdan olishlari mumkin. Jarayon avtomatlashtirilgan, dekret puli olish uchun hech qayerga murojaat qilish shart emas.
2021 yilda test qilib ko‘rilgan “Tashabbusli budjet” loyihasi bu yil to‘laqonli amaliyotga kiritildi. Garchi xalq pullarini taqsimlashning eng yaxshi yo‘li bo‘lmasa ham, hozirgi sharoitda bu loyiha odamlarga bitta ilinjni beryapti: masalan, mahalla yo‘lini asfalt qilish kerak bo‘lsa, hokimiyatning “dasturga kiritilgan” degan puch va’dasiga ishonib, yillab kutish shartmas: mahalla o‘zi birlashib, buning uchun keraklicha ovoz yig‘a olsa bo‘ldi. 2023 yildan boshlab “Obod mahalla” va “Obod qishloq” dasturlari tugatilib, mahallalar infratuzilmasiga ajratiladigan pullarning hammasi “Tashabbusli budjet”ga yo‘naltiriladi.
Iqtisodiyot
Yil dayjestini sohalarga ajratgan holda davom ettiramiz. Birinchi yo‘nalish – iqtisodiyot.
Hukumatning rejalariga ko‘ra, bu yil inflatsiya uzoq yillar ichida birinchi marta bir xonali raqamga tushishi kerak edi. Lekin Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi, ustiga ustak iqtisodiy islohotlar haddan tashqari sekinlashib qolgani sabab giperinflatsiya bu yil ham davom etdi. Pulning qadrsizlanishi yil yakuni bo‘yicha rasman 12 foiz bo‘ldi. 1 iyundan oyliklar xuddi shunchaga oshgan edi. Bu degani – davlat ishida ishlab, faqat oylikka yashaydigan odamning real daromadi oshgani yo‘q, chunki maoshning oshishi va pulning qadrsizlanishi teng bo‘ldi. Inflatsiya tarkibiga sanoqli tovar va xizmatlar kiritilganini inobatga olsak, biz misol qilib olgan oddiy fuqaroning daromadlari aslida kamaygan bo‘lib chiqadi.
Inflatsiya – bu birinchi navbatda kambag‘allarga soliq degani. 2022 yil davomida O‘zbekistonda 498 ming so‘mlik kambag‘allik chegarasi amalda bo‘ldi. Ya’ni oilada 1 kishiga to‘g‘ri keladigan daromad 500 ming so‘m bo‘lsa, davlat bu oilani kambag‘al deb hisoblamaydi. Shu bilan bir paytda, ijtimoiy tengsizlik katta tezlikda o‘sishda davom etyapti. Ham hududlar kesimida, ham sohalar kesimida daromadlar o‘rtasidagi farq oshyapti. Ilmiy tilda aytganda, iqtisodiy o‘sishning inklyuzivligi pasayyapti. Oddiy qilib aytganda esa, boylar va kambag‘allar o‘rtasidagi masofa uzayyapti.
2022 yilda ham kambag‘allikni qisqartirish uchun avvalgi yillardagi kabi siyosat davom etdi: ishsizlarni tadbirkorlikka o‘rgatish, o‘z ishini boshlab olishi uchun imtiyozli kreditlar va subsidiyalar berish, tikuv mashinalari va tovuq tarqatish kabi choralar ko‘rilyapti. Bu ishlarni mahallabay qilish uchun O‘zbekiston bo‘ylab hamma mahallalarda hokim yordamchilari ish boshladi. Prezident ularni o‘zining mahallalardagi vakillari deb atadi. Kelasi yildan soliqlarning bir qismi mahallalarda qoladigan bo‘lyapti. Umuman, hozirgi siyosatdan kelib chiqilsa, mahallalarning o‘zini o‘zi boshqarish organi maqomini bekor qilib, ularni davlat tizimiga kiradi deb rasman belgilab qo‘ya qolish kerakka o‘xshaydi.
Pulning qadrsizlanishi fonida, Markaziy bank 200 ming so‘mlik kupyura, ming so‘mlik tangalarni muomalarga chiqarishga majbur bo‘ldi. Regulyator yil oxiriga borib, o‘z nolasini ochiq aytdi: son-sanoqsiz imtiyozlardan voz kechish, monopoliyalarni yo‘qotish, import cheklovlarini kamaytirish kerak. Hukumatning 2023 yil uchun e’lon qilgan rejalaridan kelib chiqsak, Markaziy bankning bu nolasi hali-beri o‘z aktualligini yo‘qotmaydi.
Bu yil iqtisodiyotni erkinlashtirish bo‘yicha qo‘yilgan qadamlar judayam kam bo‘ldi. Arzirli misollardan faqat g‘allani aytish mumkin. Davlat g‘allani fermerlardan bozor narxida sotib olib, xaridorlarga bozor narxida sotadigan bo‘ldi. Buning ortidan “buxanka” non narxida sakrash kuzatildi. Buni yumshatish uchun g‘alla islohotidan biroz oldin salkam 9 million odamga 200 ming so‘mdan 400 ming so‘mgacha bir martalik yordam puli tarqatildi.
Bu yil boshlanishi ko‘zda tutilgan energetika islohoti ham yana kechiktirildi. 2022 yilgi davlat dasturida bu bo‘yicha belgilangan vazifalarning ko‘pi bajarilmadi. Biznesni bozor narxlariga o‘tkazish, aholi uchun esa tariflarni biroz oshirib, ijtimoiy norma kiritish, bu orqali uyida ko‘p energiya sarflaydigan boylarga budjetdan subsidiya to‘lashni kamaytirish haqidagi qaror qabul qilinmay qoldi.
Bir tarafdan, rasmiylar energetika islohoti nega kerakligiga urg‘u berdi, lekin undan kutiladigan natijani aniq tushuntirib bera olmadi; oxir-oqibat gaz pasaymaydigan, svet o‘chmaydigan bo‘ladi deb hech kim jur’at bilan aytolgani yo‘q. Energetika tizimining korrupsiyalashgani, shaffof emasligi, aniq hisob-kitoblarning ochiqlanmagani odamlar orasidagi islohot tarafdorlarini ham ikkilantirib qo‘ydi. Ikkinchi tarafdan, yil boshida ro‘y bergan blekaut va yil oxiridagi kuchli energetik inqiroz baribir islohot kerakligini ko‘rsatdi. Lekin davlat buni to‘g‘ri qila oladimi, haqiqatan ham erkin, shaffof va raqobatli energetika bozorini yarata oladimi – asosiy masala shunda bo‘lib qolyapti.
Iqtisodiy masalalardan yana biri – xususiylashtirish. 2022 yildan e’tiboran qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirishga ruxsat berildi. Buning to‘lovi yer solig‘i miqdorining 20 barobari deb belgilandi. Bu miqdor 2023 yilda 5-10 barobarga tushiriladi.
Davlat aktivlarini sotish bo‘yicha esa O‘zbekiston namuna bo‘la olmasligi ayon bo‘lib ulgurdi. Davlatga qarashli ko‘plab katta-katta aktivlar, xususan Talimarjon IES, Angren shina zavodi, sement zavodlari, Uzcard va boshqa qator korxonalarning sotilishi bo‘yicha bir qancha savollar ochiq qoldi. Bu kabi jarayonlarni kuzatgan Jahon banki O‘zbekistonda davlat hokimiyati oligarxiyaning ta’siriga tushib qolishi xavfi borligidan ogohlantirdi.
Ochiqlik va korrupsiya
Yil davomida yirik davlat buyurtmalarini amaldorlarga yaqin kompaniyalarga tendersiz berib yuborish holatlari davom etdi. Ayniqsa, Toshkentda ko‘plab davlat buyurtmalari shahar hokimiga aloqador kompaniyalardan ortmay qoldi. “Manfaatlar to‘qnashuvining oldini olish to‘g‘risida”gi qonun parlament quyi palatasida 3 oydan ortiqroq vaqt davomida ko‘rib chiqilib, nihoyat oktyabrda qabul qilindi, lekin haligacha Senatdan o‘tgani yo‘q.
“Davlat fuqarolik xizmati to‘g‘risida”gi qonun kuchga kirib, davlat ishida ishlaydiganlarga biznes bilan shug‘ullanish taqiqlangan bo‘lsa ham, amalda bu qonunchilikdagi ishlamaydigan normalar qatorini to‘ldirdi. Buning ustiga biznesmen-amaldorlarga o‘z biznesidan to‘liq voz kechmay, uni ishonchli boshqaruvga berib qo‘yishga ruxsat etilishi ham kutilyapti.
Davlat xizmatchilarining mol-mulki va daromadlarini deklaratsiya qilish ham alohida mavzu. Deklaratsiyalash 2022 yil 1 yanvardan boshlanishi kerak edi, qaysi amaldor qancha daromad olgani va qancha mulki borligi ochiq e’lon qilinishi aytilgandi, lekin yil tugadi hamki, yangi tizimdan darak yo‘q. Buning muhimligi shundaki, davlat xizmati va manfaatlar to‘qnashuviga oid qonunlardan farqli ravishda, deklaratsiyalash qonuni to‘g‘ridan to‘g‘ri elitar korrupsiyaga daxl qiladi.
Korrupsiyaga qarshi kurashishdagi yana bir samarali vosita – ochiqlik. Lekin bu yo‘nalishda ham xursand qiladigan yangiliklar bo‘lmadi hisob. Haj ziyorati uchun navbatni ochiq va shaffof onlayn tizimga o‘tkazish masalasi bu yil ham quruq gapligicha qolib ketdi. Yil boshida qonunlar va qarorlar loyihalarini majburiy ravishda jamoatchilik muhokamasiga qo‘yish talabi bekor qilindi. Imzolanayotgan qarorlarning katta qismi, ayniqsa moliyaviy masalalardagi hujjatlar yashirilyapti. Davlat budjeti va xarajatlari, statistik axborotlar haligacha juda yuzaki.
Ta’lim va tibbiyot
2022 yilda O‘zbekistonda xalq ta’limi va tibbiyot tizimlarini bu sohaga aloqasi bo‘lmagan odamlar boshqardi. Va har ikkala vazir ham ishonchni oqlagani yo‘q. Nukusda shifokorlar tirik chaqaloqni “morg”ga yuborgani, chaqaloq ko‘krak qafasini yorishgani oqibatida vafot etgani – ham ta’limdagi, ham tibbiyotdagi xatolarning oqibati edi. Yil oxirida “Dok-1 Maks” dorisidan o‘nlab bolalarning halok bo‘lgani esa haqiqiy milliy fojia bo‘ldi.
Maktab darsliklarining ijara narxi karrasiga oshirilib, keyin budjetga o‘tkazilgani, Andijonning Marhamat tumanida maktab o‘qituvchilari ota-onalar qarshisida uzr so‘rashga majburlangani, Samarqandning Nurobod tumanida IT-tanlov g‘olibi bo‘lgan o‘quvchiga eski noutbuk berilgani – xalq ta’limi tizimida yilning eng shov-shuvli voqealari bo‘ldi.
Oliy ta’limda esa, shu yildan boshlab, davlat oliygohlarining magistraturasida o‘qish qizlar uchun bepul deb e’lon qilindi. Magistraturaga kirish imtihonlari bekor qilinib, diplom ballari va til bilish sertifikati yagona mezonga aylandi. Yangi tartibga ko‘ra, magistraturaga qabul endi yiliga 2 marta – yozda va qishda bo‘ladi.
Ijtimoiy hayot
Yoz oylarida, konstitutsiyaviy o‘zgarishlar fonida odamlarning eng ko‘p yangragan talablaridan biri qondirildi – avtomobilning orqa oynalarini bepul qoraytirishga ruxsat berildi. Lekin asosiy yangilik ro‘y bermadi – UzAuto Motors monopoliyasi to‘la-to‘kis saqlanib qoldi. Kompaniya navbatlarni to‘liq bartaraf etish bo‘yicha prezident topshirig‘ini bajarolmadi, faqat oldindan to‘lov 85 foizdan 50 foizga kamaydi. Avtomobil olib kirishdagi to‘siqlar shunchalik ko‘pligidan, hatto import bojlari 2 barobarga pasaytirilgani ham tayinli o‘zgarish yasagani yo‘q.
UzAuto Motors avtomobillarni vaqtincha magnitolasiz ishlab chiqardi, Asakada Spark va Nexia ishlab chiqarish to‘xtatilib, o‘rniga Tracker va Onix'ni yig‘ish boshlandi. Yil oxirida elektromobillarni ommalashtirish bo‘yicha choralar e’lon qilindi. O‘zbekistonda elektromobil ishlab chiqarish bo‘yicha “O‘zavtosanoat” va Xitoyning BYD kompaniyasi o‘rtasida shartnoma tuzildi. Demak, yaqin vaqtlar ichida mahalliy elektromobillar paydo bo‘ladi. Ular sotilishi uchun bojlar o‘rnatiladimi, o‘zimizda chiqqan elektromobillarni sotib olishga ham navbat kutishga to‘g‘ri keladimi yoki yo‘q – hozircha ma’lum emas.
Bu yil haydovchilik guvohnomasini olishdagi korrupsiyaga qarshi kurash boshlandi. Buning uchun avtomatlashtirilgan imtihon markazlari ochilmoqda. Avtohalokatlar dahshatli darajada ko‘pligiga qaramay, mana 3 yildirki, Ichki ishlar vazirligi “xohlaganingcha qoidani buz, pulini to‘lasang bo‘ldi” degan qoidadan voz kechishga shoshilmayapti: 1 dekabrdan deb belgilangan jarima ballari tizimi ishga tushgani yo‘q. Aniqrog‘i, test rejimida ishlayotgani, bu paytda ballar hisoblanmasligi aytildi
Siyosat
Avvalo tashqi siyosatga qisqacha to‘xtalsak. 2022 yilda Ukrainadagi urushda o‘z maqsadiga yetolmagan agressiv Rossiyaning Markaziy Osiyoga bosimi battar kuchaydi. O‘zbekiston Donetsk va Luhansk xalq respublikalarini, xuddi Qrimni tan olmagani kabi, tan olmadi. Ukrainaga insonparvarlik yordami yuborgan O‘zbekiston, urush masalasida BMTdagi rezolyutsiyalarda betaraf qoldi. Qirg‘iziston bilan chegara delimitatsiyasi, Qozog‘iston bilan esa demarkatsiya bo‘yicha kelishuvlarga erishilgani tashqi siyosatdagi katta yutuqlardan bo‘ldi.
Ichki siyosatdagi 2022 yilgi o‘zgarishlarni qisqacha bir ipga tizish mumkin. May oyidan Konstitutsiya islohoti ustidagi ishlar boshlandi. Bosh qomusni qayta yozish jarayoniga rahbarlik qilish Akmal Saidovga topshirildi. Asosiy jihatlardan biri – Shavkat Mirziyoyevning prezidentlik muddati nollashtirilishi kutilyapti. Buni tasdiqlagan Senat raisining birinchi o‘rinbosari Sodiq Safoyevning izohlashicha, islohotlarni boshlagan insonda ularni oxirigacha yetkazish uchun imkoniyat bo‘lishi kerak.
Konstitutsiyani o‘zgartirish masalasida keng jamoatchilikdan takliflar yig‘ildi. Iyun oyida e’lon qilingan qonun loyihasida asosiy qonundagi 128 ta moddaning yarmi – 64 tasini o‘zgartirish va 6 ta yangi modda qo‘shish taklif etilgan edi. Jamoatchilik muhokamasi tugagach, referendum o‘tkazilishi kutilgan, Markaziy saylov komissiyasi bunga tayyorgarlikni ham boshlab yuborgandi, lekin o‘zgarishlarni yanada takomillashtirish zarurati sabab referendum 2023 yilga qoldirildi.
E’lon qilingan qonun loyihasidagi Qoraqalpog‘istonga oid bandlar katta noroziliklarni keltirib chiqardi. 1-2 iyul kunlari Nukusda jiddiy tartibsizliklar ro‘y berdi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, jami 18 kishi halok bo‘lib, 200 dan ortiq odam yaralangan. Bu ayanchli voqea ortidan Shavkat Mirziyoyev Jo‘qorg‘i Kenges a’zolarini xalq bilan bemaslahat taklif kiritishda ayblab, Konstitutsiyadagi Qoraqalpog‘istonga oid bandlar o‘zgarishsiz qolishini aytdi. Prezidentning bu bayonoti va favqulodda holat e’lon qilinishi ortidan namoyishlar to‘xtadi. Ayni paytda jami 171 kishi ustidan sud jarayonlari davom etyapti.
Qoraqalpog‘iston voqealari nafaqat Qoraqalpog‘istonning o‘zida, balki O‘zbekiston oliy rahbariyatida ham jiddiy kadr o‘zgarishlariga sabab bo‘ldi. Prezident administratsiyasi rahbari Zaynilobiddin Nizomiddinov ishdan olinib, o‘rniga bosh vazir o‘rinbosari bo‘lib ishlab kelayotgan Sardor Umrzoqov tayinlandi. Va ayni shu tayinlov keyingi yarim yildagi kadr o‘zgarishlari to‘lqinini keltirib chiqardi. Bu o‘zgarishlar oxir-oqibat butun hukumatning transformatsiyasiga olib keldi. 2023 yildan boshlab ma’muriy islohot deb atalgan jarayon doirasida Vazirlar Mahkamasi tuzilmasi va vazirlar tarkibi o‘zgaryapti.
Afsuski, ro‘y berayotgan o‘zgarishlar barqaror va mustahkam siyosiy institutlarni shakllantirishga emas, ko‘proq shaxslarga bog‘langan tizimni saqlab qolishga qaratilgandek ko‘rinmoqda. Davlat hokimiyatining vakillik organlari va sudlar mustaqilligiga, bir-birini tiyib turuvchi hokimiyat bo‘g‘inlarini yaratishga qaratilgan o‘zgarishlardan hozircha jiddiy nishonalar yo‘q. Qisqa qilib aytganda, ufqda erkin saylovlar va siyosiy islohotlar ko‘rinmayapti. Shu bilan birga, avvalgi epoxadan farqli ravishda, hokimiyat kuchishlatar idoralar emas, fuqarolik tuzilmalarining qo‘lida ekanini ham ta’kidlash adolatdan bo‘lardi.
Yil davomida dayjestlarni Komron Chegaboyev tayyorladi.
Videoboshlovchi – Bobur Akmalov.
Tasvirchi va montaj ustasi – Nuriddin Nursaidov.
