Ўзбекистон ўтган 6 йиллик даврдан кейин, кечиккан ва чўзилган реформаларнинг энг муҳим нуқтасига етиб келди. 2022 йилда қайта шаклланган мамлакат сиёсий элитаси (Президент администрацияси) олдида тарихий имконият турибди: коррупция ва монополиялар тийилиб, эркин иқтисодиёт ва рақобатли сиёсат муҳити яратиладими? Ёки яна “тараққиётнинг ўзбек модели” кашф қилинадими? Kun.uz'нинг йил дайжести ана шу саволларни ўртага чиқаради.
Аввалига энг яхши янгиликлардан айримларини санаб ўтсак. 2022 йилда ўзбекистонликлар учун Умра зиёратига бориб келиш анча осонлашди. Хусусий турфирмаларга норасмий тарзда бўлса ҳам рухсат берилгач, арзонроқ нархдаги таклифлар ҳам пайдо бўлди. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Саудия Арабистонига ташрифидан кейин Ўзбекистон учун Ҳаж квоталари 2 баробарга оширилиб, бир йил учун 24 минг нафарга етди. Давлат раҳбари Арабистонга ташрифи давомида умра амалларини бажарди, Каъбатуллоҳнинг ичида намоз ўқиди.
Йил давомида бюрократияни қисқартириш йўлидаги ҳаракатлар давом этди. Электрон ҳукумат имкониятлари ошиб, яна 15дан ортиқ турдаги ҳужжатларни сўраш тўхтатилди. Кўчмас мулк ижараси бўйича шартномалар фақат онлайн тузиляпти. Автомобилга ишончнома расмийлаштириш учун ҳам энди нотариусга бориш шарт эмас, буни ягона портал орқали қилса бўлади. Ҳайдовчилар ID-картаси ёнида бўлса, бошқа ҳужжатларини олиб юришига ҳожат қолмади. ID-картани Ўзбекистоннинг хоҳлаган ҳудудидан олиш мумкин бўлди. Фуқаролар давлат хизматларидан фойдаланишда телефон рақами орқали шахсини тасдиқлаши йўлга қўйилди.
Давлат хусусий секторда ишлайдиган аёлларга нисбатан дискриминацияни қисман тўхтатиб, уларга “декрет пули” тўлай бошлади – ҳомиладор аёллар фарзандли бўлгунига қадар давлатдан ойига 2 млн сўмдан олишлари мумкин. Жараён автоматлаштирилган, декрет пули олиш учун ҳеч қаерга мурожаат қилиш шарт эмас.
2021 йилда тест қилиб кўрилган “Ташаббусли бюджет” лойиҳаси бу йил тўлақонли амалиётга киритилди. Гарчи халқ пулларини тақсимлашнинг энг яхши йўли бўлмаса ҳам, ҳозирги шароитда бу лойиҳа одамларга битта илинжни беряпти: масалан, маҳалла йўлини асфалт қилиш керак бўлса, ҳокимиятнинг “дастурга киритилган” деган пуч ваъдасига ишониб, йиллаб кутиш шартмас: маҳалла ўзи бирлашиб, бунинг учун кераклича овоз йиға олса бўлди. 2023 йилдан бошлаб “Обод маҳалла” ва “Обод қишлоқ” дастурлари тугатилиб, маҳаллалар инфратузилмасига ажратиладиган пулларнинг ҳаммаси “Ташаббусли бюджет”га йўналтирилади.
Иқтисодиёт
Йил дайжестини соҳаларга ажратган ҳолда давом эттирамиз. Биринчи йўналиш – иқтисодиёт.
Ҳукуматнинг режаларига кўра, бу йил инфляция узоқ йиллар ичида биринчи марта бир хонали рақамга тушиши керак эди. Лекин Россиянинг Украинага бостириб кириши, устига устак иқтисодий ислоҳотлар ҳаддан ташқари секинлашиб қолгани сабаб гиперинфляция бу йил ҳам давом этди. Пулнинг қадрсизланиши йил якуни бўйича расман 12 фоиз бўлди. 1 июндан ойликлар худди шунчага ошган эди. Бу дегани – давлат ишида ишлаб, фақат ойликка яшайдиган одамнинг реал даромади ошгани йўқ, чунки маошнинг ошиши ва пулнинг қадрсизланиши тенг бўлди. Инфляция таркибига саноқли товар ва хизматлар киритилганини инобатга олсак, биз мисол қилиб олган оддий фуқаронинг даромадлари аслида камайган бўлиб чиқади.
Инфляция – бу биринчи навбатда камбағалларга солиқ дегани. 2022 йил давомида Ўзбекистонда 498 минг сўмлик камбағаллик чегараси амалда бўлди. Яъни оилада 1 кишига тўғри келадиган даромад 500 минг сўм бўлса, давлат бу оилани камбағал деб ҳисобламайди. Шу билан бир пайтда, ижтимоий тенгсизлик катта тезликда ўсишда давом этяпти. Ҳам ҳудудлар кесимида, ҳам соҳалар кесимида даромадлар ўртасидаги фарқ ошяпти. Илмий тилда айтганда, иқтисодий ўсишнинг инклюзивлиги пасайяпти. Оддий қилиб айтганда эса, бойлар ва камбағаллар ўртасидаги масофа узайяпти.
2022 йилда ҳам камбағалликни қисқартириш учун аввалги йиллардаги каби сиёсат давом этди: ишсизларни тадбиркорликка ўргатиш, ўз ишини бошлаб олиши учун имтиёзли кредитлар ва субсидиялар бериш, тикув машиналари ва товуқ тарқатиш каби чоралар кўриляпти. Бу ишларни маҳаллабай қилиш учун Ўзбекистон бўйлаб ҳамма маҳаллаларда ҳоким ёрдамчилари иш бошлади. Президент уларни ўзининг маҳаллалардаги вакиллари деб атади. Келаси йилдан солиқларнинг бир қисми маҳаллаларда қоладиган бўляпти. Умуман, ҳозирги сиёсатдан келиб чиқилса, маҳаллаларнинг ўзини ўзи бошқариш органи мақомини бекор қилиб, уларни давлат тизимига киради деб расман белгилаб қўя қолиш керакка ўхшайди.
Пулнинг қадрсизланиши фонида, Марказий банк 200 минг сўмлик купюра, минг сўмлик тангаларни муомаларга чиқаришга мажбур бўлди. Регулятор йил охирига бориб, ўз ноласини очиқ айтди: сон-саноқсиз имтиёзлардан воз кечиш, монополияларни йўқотиш, импорт чекловларини камайтириш керак. Ҳукуматнинг 2023 йил учун эълон қилган режаларидан келиб чиқсак, Марказий банкнинг бу ноласи ҳали-бери ўз актуаллигини йўқотмайди.
Бу йил иқтисодиётни эркинлаштириш бўйича қўйилган қадамлар жудаям кам бўлди. Арзирли мисоллардан фақат ғаллани айтиш мумкин. Давлат ғаллани фермерлардан бозор нархида сотиб олиб, харидорларга бозор нархида сотадиган бўлди. Бунинг ортидан “буханка” нон нархида сакраш кузатилди. Буни юмшатиш учун ғалла ислоҳотидан бироз олдин салкам 9 миллион одамга 200 минг сўмдан 400 минг сўмгача бир марталик ёрдам пули тарқатилди.
Бу йил бошланиши кўзда тутилган энергетика ислоҳоти ҳам яна кечиктирилди. 2022 йилги давлат дастурида бу бўйича белгиланган вазифаларнинг кўпи бажарилмади. Бизнесни бозор нархларига ўтказиш, аҳоли учун эса тарифларни бироз ошириб, ижтимоий норма киритиш, бу орқали уйида кўп энергия сарфлайдиган бойларга бюджетдан субсидия тўлашни камайтириш ҳақидаги қарор қабул қилинмай қолди.
Бир тарафдан, расмийлар энергетика ислоҳоти нега кераклигига урғу берди, лекин ундан кутиладиган натижани аниқ тушунтириб бера олмади; охир-оқибат газ пасаймайдиган, свет ўчмайдиган бўлади деб ҳеч ким журъат билан айтолгани йўқ. Энергетика тизимининг коррупциялашгани, шаффоф эмаслиги, аниқ ҳисоб-китобларнинг очиқланмагани одамлар орасидаги ислоҳот тарафдорларини ҳам иккилантириб қўйди. Иккинчи тарафдан, йил бошида рўй берган блэкаут ва йил охиридаги кучли энергетик инқироз барибир ислоҳот кераклигини кўрсатди. Лекин давлат буни тўғри қила оладими, ҳақиқатан ҳам эркин, шаффоф ва рақобатли энергетика бозорини ярата оладими – асосий масала шунда бўлиб қоляпти.
Иқтисодий масалалардан яна бири – хусусийлаштириш. 2022 йилдан эътиборан қишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган ер участкаларини хусусийлаштиришга рухсат берилди. Бунинг тўлови ер солиғи миқдорининг 20 баробари деб белгиланди. Бу миқдор 2023 йилда 5-10 баробарга туширилади.
Давлат активларини сотиш бўйича эса Ўзбекистон намуна бўла олмаслиги аён бўлиб улгурди. Давлатга қарашли кўплаб катта-катта активлар, хусусан Талимаржон ИЭС, Ангрен шина заводи, цемент заводлари, Uzcard ва бошқа қатор корхоналарнинг сотилиши бўйича бир қанча саволлар очиқ қолди. Бу каби жараёнларни кузатган Жаҳон банки Ўзбекистонда давлат ҳокимияти олигархиянинг таъсирига тушиб қолиши хавфи борлигидан огоҳлантирди.
Очиқлик ва коррупция
Йил давомида йирик давлат буюртмаларини амалдорларга яқин компанияларга тендерсиз бериб юбориш ҳолатлари давом этди. Айниқса, Тошкентда кўплаб давлат буюртмалари шаҳар ҳокимига алоқадор компаниялардан ортмай қолди. “Манфаатлар тўқнашувининг олдини олиш тўғрисида”ги қонун парламент қуйи палатасида 3 ойдан ортиқроқ вақт давомида кўриб чиқилиб, ниҳоят октябрда қабул қилинди, лекин ҳалигача Сенатдан ўтгани йўқ.
“Давлат фуқаролик хизмати тўғрисида”ги қонун кучга кириб, давлат ишида ишлайдиганларга бизнес билан шуғулланиш тақиқланган бўлса ҳам, амалда бу қонунчиликдаги ишламайдиган нормалар қаторини тўлдирди. Бунинг устига бизнесмен-амалдорларга ўз бизнесидан тўлиқ воз кечмай, уни ишончли бошқарувга бериб қўйишга рухсат этилиши ҳам кутиляпти.
Давлат хизматчиларининг мол-мулки ва даромадларини декларация қилиш ҳам алоҳида мавзу. Декларациялаш 2022 йил 1 январдан бошланиши керак эди, қайси амалдор қанча даромад олгани ва қанча мулки борлиги очиқ эълон қилиниши айтилганди, лекин йил тугади ҳамки, янги тизимдан дарак йўқ. Бунинг муҳимлиги шундаки, давлат хизмати ва манфаатлар тўқнашувига оид қонунлардан фарқли равишда, декларациялаш қонуни тўғридан тўғри элитар коррупцияга дахл қилади.
Коррупцияга қарши курашишдаги яна бир самарали восита – очиқлик. Лекин бу йўналишда ҳам хурсанд қиладиган янгиликлар бўлмади ҳисоб. Ҳаж зиёрати учун навбатни очиқ ва шаффоф онлайн тизимга ўтказиш масаласи бу йил ҳам қуруқ гаплигича қолиб кетди. Йил бошида қонунлар ва қарорлар лойиҳаларини мажбурий равишда жамоатчилик муҳокамасига қўйиш талаби бекор қилинди. Имзоланаётган қарорларнинг катта қисми, айниқса молиявий масалалардаги ҳужжатлар яшириляпти. Давлат бюджети ва харажатлари, статистик ахборотлар ҳалигача жуда юзаки.
Таълим ва тиббиёт
2022 йилда Ўзбекистонда халқ таълими ва тиббиёт тизимларини бу соҳага алоқаси бўлмаган одамлар бошқарди. Ва ҳар иккала вазир ҳам ишончни оқлагани йўқ. Нукусда шифокорлар тирик чақалоқни “морг”га юборгани, чақалоқ кўкрак қафасини ёришгани оқибатида вафот этгани – ҳам таълимдаги, ҳам тиббиётдаги хатоларнинг оқибати эди. Йил охирида “Док-1 Макс” дорисидан ўнлаб болаларнинг ҳалок бўлгани эса ҳақиқий миллий фожиа бўлди.
Мактаб дарсликларининг ижара нархи каррасига оширилиб, кейин бюджетга ўтказилгани, Андижоннинг Марҳамат туманида мактаб ўқитувчилари ота-оналар қаршисида узр сўрашга мажбурлангани, Самарқанднинг Нуробод туманида IT-танлов ғолиби бўлган ўқувчига эски ноутбук берилгани – халқ таълими тизимида йилнинг энг шов-шувли воқеалари бўлди.
Олий таълимда эса, шу йилдан бошлаб, давлат олийгоҳларининг магистратурасида ўқиш қизлар учун бепул деб эълон қилинди. Магистратурага кириш имтиҳонлари бекор қилиниб, диплом баллари ва тил билиш сертификати ягона мезонга айланди. Янги тартибга кўра, магистратурага қабул энди йилига 2 марта – ёзда ва қишда бўлади.
Ижтимоий ҳаёт
Ёз ойларида, конституциявий ўзгаришлар фонида одамларнинг энг кўп янграган талабларидан бири қондирилди – автомобилнинг орқа ойналарини бепул қорайтиришга рухсат берилди. Лекин асосий янгилик рўй бермади – UzAuto Motors монополияси тўла-тўкис сақланиб қолди. Компания навбатларни тўлиқ бартараф этиш бўйича президент топшириғини бажаролмади, фақат олдиндан тўлов 85 фоиздан 50 фоизга камайди. Автомобил олиб киришдаги тўсиқлар шунчалик кўплигидан, ҳатто импорт божлари 2 баробарга пасайтирилгани ҳам тайинли ўзгариш ясагани йўқ.
UzAuto Motors автомобилларни вақтинча магнитоласиз ишлаб чиқарди, Асакада Spark ва Nexia ишлаб чиқариш тўхтатилиб, ўрнига Tracker ва Onix'ни йиғиш бошланди. Йил охирида электромобилларни оммалаштириш бўйича чоралар эълон қилинди. Ўзбекистонда электромобил ишлаб чиқариш бўйича “Ўзавтосаноат” ва Хитойнинг BYD компанияси ўртасида шартнома тузилди. Демак, яқин вақтлар ичида маҳаллий электромобиллар пайдо бўлади. Улар сотилиши учун божлар ўрнатиладими, ўзимизда чиққан электромобилларни сотиб олишга ҳам навбат кутишга тўғри келадими ёки йўқ – ҳозирча маълум эмас.
Бу йил ҳайдовчилик гувоҳномасини олишдаги коррупцияга қарши кураш бошланди. Бунинг учун автоматлаштирилган имтиҳон марказлари очилмоқда. Автоҳалокатлар даҳшатли даражада кўплигига қарамай, мана 3 йилдирки, Ички ишлар вазирлиги “хоҳлаганингча қоидани буз, пулини тўласанг бўлди” деган қоидадан воз кечишга шошилмаяпти: 1 декабрдан деб белгиланган жарима баллари тизими ишга тушгани йўқ. Аниқроғи, тест режимида ишлаётгани, бу пайтда баллар ҳисобланмаслиги айтилди
Сиёсат
Аввало ташқи сиёсатга қисқача тўхталсак. 2022 йилда Украинадаги урушда ўз мақсадига етолмаган агрессив Россиянинг Марказий Осиёга босими баттар кучайди. Ўзбекистон Донецк ва Луҳанск халқ республикаларини, худди Қримни тан олмагани каби, тан олмади. Украинага инсонпарварлик ёрдами юборган Ўзбекистон, уруш масаласида БМТдаги резолюцияларда бетараф қолди. Қирғизистон билан чегара делимитацияси, Қозоғистон билан эса демаркация бўйича келишувларга эришилгани ташқи сиёсатдаги катта ютуқлардан бўлди.
Ички сиёсатдаги 2022 йилги ўзгаришларни қисқача бир ипга тизиш мумкин. Май ойидан Конституция ислоҳоти устидаги ишлар бошланди. Бош қомусни қайта ёзиш жараёнига раҳбарлик қилиш Акмал Саидовга топширилди. Асосий жиҳатлардан бири – Шавкат Мирзиёевнинг президентлик муддати ноллаштирилиши кутиляпти. Буни тасдиқлаган Сенат раисининг биринчи ўринбосари Содиқ Сафоевнинг изоҳлашича, ислоҳотларни бошлаган инсонда уларни охиригача етказиш учун имконият бўлиши керак.
Конституцияни ўзгартириш масаласида кенг жамоатчиликдан таклифлар йиғилди. Июн ойида эълон қилинган қонун лойиҳасида асосий қонундаги 128 та модданинг ярми – 64 тасини ўзгартириш ва 6 та янги модда қўшиш таклиф этилган эди. Жамоатчилик муҳокамаси тугагач, референдум ўтказилиши кутилган, Марказий сайлов комиссияси бунга тайёргарликни ҳам бошлаб юборганди, лекин ўзгаришларни янада такомиллаштириш зарурати сабаб референдум 2023 йилга қолдирилди.
Эълон қилинган қонун лойиҳасидаги Қорақалпоғистонга оид бандлар катта норозиликларни келтириб чиқарди. 1-2 июл кунлари Нукусда жиддий тартибсизликлар рўй берди. Расмий маълумотларга кўра, жами 18 киши ҳалок бўлиб, 200 дан ортиқ одам яраланган. Бу аянчли воқеа ортидан Шавкат Мирзиёев Жўқорғи Кенгес аъзоларини халқ билан бемаслаҳат таклиф киритишда айблаб, Конституциядаги Қорақалпоғистонга оид бандлар ўзгаришсиз қолишини айтди. Президентнинг бу баёноти ва фавқулодда ҳолат эълон қилиниши ортидан намойишлар тўхтади. Айни пайтда жами 171 киши устидан суд жараёнлари давом этяпти.
Қорақалпоғистон воқеалари нафақат Қорақалпоғистоннинг ўзида, балки Ўзбекистон олий раҳбариятида ҳам жиддий кадр ўзгаришларига сабаб бўлди. Президент администрацияси раҳбари Зайнилобиддин Низомиддинов ишдан олиниб, ўрнига бош вазир ўринбосари бўлиб ишлаб келаётган Сардор Умрзоқов тайинланди. Ва айни шу тайинлов кейинги ярим йилдаги кадр ўзгаришлари тўлқинини келтириб чиқарди. Бу ўзгаришлар охир-оқибат бутун ҳукуматнинг трансформациясига олиб келди. 2023 йилдан бошлаб маъмурий ислоҳот деб аталган жараён доирасида Вазирлар Маҳкамаси тузилмаси ва вазирлар таркиби ўзгаряпти.
Афсуски, рўй бераётган ўзгаришлар барқарор ва мустаҳкам сиёсий институтларни шакллантиришга эмас, кўпроқ шахсларга боғланган тизимни сақлаб қолишга қаратилгандек кўринмоқда. Давлат ҳокимиятининг вакиллик органлари ва судлар мустақиллигига, бир-бирини тийиб турувчи ҳокимият бўғинларини яратишга қаратилган ўзгаришлардан ҳозирча жиддий нишоналар йўқ. Қисқа қилиб айтганда, уфқда эркин сайловлар ва сиёсий ислоҳотлар кўринмаяпти. Шу билан бирга, аввалги эпохадан фарқли равишда, ҳокимият кучишлатар идоралар эмас, фуқаролик тузилмаларининг қўлида эканини ҳам таъкидлаш адолатдан бўларди.
Йил давомида дайжестларни Комрон Чегабоев тайёрлади.
Видеобошловчи – Бобур Акмалов.
Тасвирчи ва монтаж устаси – Нуриддин Нурсаидов.
